نشانه‌هاى او در مسأله خواب و بیدارى

مقدمه:

قرآن مجید نه تنها روى موضوعات بسیار مهمّى همچون آفرینش آسمان‌ها و زمین و خورشید و ماه و روح انسان، به عنوان آیات و نشانه‌هایى از خداوند، انگشت نهاده، بلکه گاه روى مسائلى که در نظر ما ساده است نیز تکیه مى‌کند، تا روشن سازد که در این جهان چیزى ساده نیست و بزرگ و کوچک همه آیات حقند و نشانه‌هاى علم و قدرت خداوند بزرگند.
از جمله این مسائل ظاهراً، مسأله خواب و بیدارى است که قرآن مخصوصاً روى آن تکیه کرده است.
با این اشاره به آیات زیر گوش جان فرا مى‌دهیم:

1- (وَ مِنْ آیاتِهِ مَنآمُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ اِنَّ فى ذلِکَ لاَیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ)⁽¹⁾

2- (وَ هُوَ الَّذِى جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباسآ و النَّوْمَ سُباتآ وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً)⁽²⁾

3- (وَجَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتآ وَجَعَلْناَ اللَّیْلَ لِباساً)⁽³⁾

4- (اِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعاسُ أَمَنَةً مِنْهُ وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءآ لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ)⁽⁴⁾ 

ترجمه

1- «و از نشانه‌هاى او خواب شما در شب و روز است و (تلاش و کوششتان براى) بهره‌گیرى از فضل پروردگار (و تأمین معاش)، در این امور نشانه‌هایى است براى آنان که گوش شنوا دارند»
2- «او کسى است که شب را براى شما پوشش قرار داد و خواب را مایه استراحت و روز را وسیله حیات (و حرکت)»
3- «و خواب شما را مایه آرامشتان قرار دادیم، و شب را پوششى (براى شما)»
4- «و (یاد آورید) هنگامى را که خواب سبکى که مایه آرامش بود از سوى خدا، شما را فرا گرفت و آبى از آسمان برایتان فرستاد، تا شما را با آن پاک کند و پلیدى شیطان را از شما بر طرف سازد و دلهایتان را محکم، و گامها را با آن استوار دارد»

شرح مفردات:

بعضى از ارباب لغت هنگامى که به واژه «نوم» (خواب) رسیده‌اند، گفته اند‌: مفهوم معروفى دارد.⁽⁵⁾
ولى راغب در کتاب مفردات مى‌گوید: «براى «نوم» تفسیرهاى مختلفى شده که تمام آنها صحیح است منتهى از نظرهاى متفاوت. بعضى گفته‌اند: «نوم» همان سست شدن اعصاب مغزى بر اثر رطوبات و بخاراتى است که به آن مى‌رسد، بعضى گفته‌اند: «نوم» آن است که خداوند روح انسان را قبض مى‌کند بى آنکه بمیرد و بعضى گفته‌اند: «نوم» مرگ خفیف است و «موت» نوم ثقیل (خواب سنگین) است.⁽⁶⁾
«نُعاس» (بر وزن غُبار) به معنى خواب کم و خفیف است و بعضى آن را به معنى آغاز خواب تفسیر کرده‌اند و از آنجا که خواب در آغاز خفیف و سبک است هر دو معنى به یک حقیقت باز مى‌گردد.
«سُبات» از مادّه «سَبْت» «قطع و بریدن» (بر وزن ثَبْت) گرفته شده و روز شنبه را از این جهت در لغت عربى «یَوْمُ‌السَّبْتِ» مى‌نامند که روز تعطیل کار به منظور استراحت بوده است و به نظر مى‌رسد که این نامگذارى متأثّر از برنامه‌هاى یهود است که شنبه را روز تعطیلى مى‌دانند. این احتمال نیز وجود دارد که به اعتقاد یهود خداوند آفرینش جهان را از روز یکشنبه آغاز کرد و بعد از شش روز آفرینش تمام شد، روز شنبه روز پایان خلقت و استراحت بود. ولى مى‌دانیم این از اشتباهات بزرگ یهود است، چرا که وقتى آسمان و زمین و خورشید و ماه نبود، روز و هفته‌اى نیز وجود نداشت و اینکه قرآن مى‌گوید: «خدا عالم را در شش روز آفرید» منظور شش دوران است.
واژه «سبت» به همین مناسبت به معنى استراحت و راحت نیز آمده است.⁽⁷⁾

تفسیر و جمع‌بندى

خواب شما از آیات الهى است

در نخستین آیه مورد بحث، قرآن مجید خواب انسان‌ها را در شب و روز یکى از نشانه‌هاى علم و قدرت خدا شمرده است (وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِالَّلیْلِ وَ النَّهارِ)
حتى در پایان آیه باز تأکید مى‌کند «در این امور (خواب و بیدارى و تلاش براى بهره‌گیرى از فضل الهى) آیات و نشانه‌هایى است براى آنها که گوش شنوا دارند» (اِنَّ فى ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ)
شک نیست که تمام موجودات زنده براى تجدید قوا و به دست آوردن نیروى لازم براى ادامه فعالیت‌هاى زندگى نیاز به استراحت دارند، استراحتى که به طور اجبارى به سراغ آنها بیاید و حتى افراد حریص را مجبور به انجام آن کند.
براى تأمین این هدف چه عاملى بهتر از خواب تصوّر مى‌شود که الزامآ به سراغ انسان مى‌آید و او را مجبور مى‌کند که تمام فعالیت‌هاى جسمى و حتى قسمت عمده فعالیت‌هاى فکرى خود را تعطیل کند، و در نتیجه در استراحتى عمیق فرو رود و در این مدّت دستگاه‌هاى بدن بازسازى و آماده تلاش و حرکت جدید شوند؟
بدون شک اگر خواب نبود خیلى زود انسان پژمرده و فرسوده و پیر و شکسته مى‌شد. لذا گفته‌اند: خواب متناسب و آرام رمز سلامت و طول عمر و نشاط جوانى است.
جالب اینکه: در آیه مورد بحث نوم  و (ابْتِغاءَ فَضْلِ اللهِ) را در مقابل یکدیگر قرار داده و به گفته بعضى از مفسّران اولى نشانه مرگ و دومى نشانه رستاخیز است.
تعبیر(اِبْتغاءَ فَضْلِ اللهِ) (طلب کردن فضل الهى) اشاره به نکته لطیفى است که هم تلاش و کوشش انسان را در زندگى مورد توجّه قرار مى‌دهد و هم فضل الهى را. یعنى از آمیختن این دو به یکدیگر انسان از مواهب جهان بهره‌مند مى‌گردد.
این نکته نیز قابل توجّه است که آیه فوق علاوه بر خواب شب، خواب روز را نیز ذکر مى‌کند (مَنامُکُمْ بِالَّلیْلِ وَ النَّهارِ) در حالى که مسلّم است خواب اصولا مربوط به شب مى‌باشد و آیات قرآن نیز گواه این معنى است. ولى گاهى شرائطى در زندگى انسان پیش مى‌آید که مجبور مى‌شود شب بیدار بماند و روز بخوابد، در سفره هاى شبانه و در مناطق گرم و سوزان که فعالیت‌هاى روز به خاطر گرماى هوا متوقّف مى‌شود این معنى کاملا مشهود است.
در عصر ما که بسیارى از مؤسّسات صنعتى و درمانى مجبورند تمام شبانه روز را کار کنند و چون تعطیل کردن برنامه‌ها ممکن نیست کارگران در سه نوبت به کار وادار مى‌شوند به همین جهت نیاز به خواب روزانه از هر وقت دیگر واضح‌تر به نظر مى‌رسد.
حال اگر برنامه تنظیم خواب در اختیار انسان نبود و جانشینى خواب روز از شب میّسر نمى‌گشت، مسلّماً مشکلات بزرگى در زندگى او پیدا مى‌شد.

توضیحات

پدیده مرموز خواب