نشانه‌هاى او در پیدایش ابر و باد و باران

مقدمه:
نقش ابرها و باد و باران، در زندگى انسان‌ها و تمامى موجودات زنده به قدرى آشکار است که نیازى به شرح ندارد. درست است که تقریباً سه چهارم روى زمین را آب فرا گرفته، ولى اولا این آب‌هاى شور نه براى زراعت قابل استفاده است و نه براى نوشیدن انسان‌ها و حیوانات، و ثانیاً به فرض که تمام دریاها آب شیرین بود با چه وسیله ممکن بود آنها را به سرزمین‌هاى مرتفع و زمین‌هایى که گاهى چند هزار متر از سطح دریا ارتفاع دارند منتقل نمود؟!
اینجا است که قدرت نمائى بزرگ مبدأ آفرینش را به وضوح مى‌بینیم، که این مأموریّت مهم را بر عهده تابش آفتاب نهاده که بر سطح اقیانوس‌ها بتابد و آب دریا را تبخیر و تصفیه کند و به صورت قطعات ابر در آورد، سپس به کمک بادها روانه به سوى سرزمین‌هاى خشک کند، و به صورت دانه‌هاى ظریف و کوچک باران به آرامى بر آنها فرو فرستد و روح حیات و زندگى را در سراسر کره زمین بدمد و همه جا را آباد و خرّم و سرسبز کند، آن هم با نظام بسیار دقیق و حساب شده و توأم با ظرافت فراوان.
اکنون با این اشاره کوتاه به سراغ آیات قرآن در این زمینه مى‌رویم و به اتّفاق به آیات زیر گوش‌جان فرا مى‌دهیم‌:

1-(أَللهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَیَبْسُطُهُ فِی السَّماءِ کَیْفَ یَشاءُ وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ)⁽¹⁾

2-(وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّراتٍ وَ لِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ)⁽²⁾

3-(وَ هُوَ الَّذی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتّى إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالاً سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ)⁽³⁾

4-(وَ اللهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلى بَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَحْیَیْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها)⁽⁴⁾

5-(إِنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ... وَ ما أَنْزَلَ اللهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ) ⁽⁵⁾

6-(أَفَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ أَأَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ)⁽⁶⁾

7-(أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَنْ یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ أَإِلهٌ مَعَ اللهِ تَعالَى اللهُ عَمّا یُشْرِکُونَ)⁽⁷⁾

8-(وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَیْناکُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِینَ)⁽⁸⁾

9-(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ... إِنَّ فِی ذالِکَ لَذِکْرى لِأُولِی الْأَلْبابِ)⁽⁹⁾

10-(وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجّاجاً لِنُخْرِجَ بِهِ حَبّاً وَ نَباتاً وَ جَنّاتٍ أَلْفافاً)⁽¹⁰⁾

11-(وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً)⁽¹¹⁾

12-(أَوَلَمْ یَرَوْا أَنّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَفَلا یُبْصِرُونَ)⁽¹²⁾

ترجمه:

1- «خداوند همان کسى است که بادها را مى‌فرستد تا ابرهایى را به حرکت در آورند، سپس آنها را در آسمان آن‌گونه که بخواهد مى‌گستراند و متراکم مى‌سازد، در این هنگام دانه‌هاى باران را مى‌بینى که از لابه‌لاى آن خارج مى‌شود; هنگامى که این (باران حیاتبخش) را به هر کس از بندگانش که بخواهد برساند، ناگهان خوشحال مى‌شوند»
2- «و از نشانه‌هاى (عظمت) خدا این است که بادها را بشارت‌گرانى (براى نزول باران) مى‌فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند (و سیراب کند) وکشتی‌ها به فرمانش حرکت کنند و از فضل او بهره گیرید، شاید شکرگزارى کنید»
3- «او همان کسى است که بادها را به عنوان بشارت، در پیشاپیش (باران) رحمتش مى‌فرستد، تا ابرهاى سنگین بار را (بر دوش) کشند; (سپس) ما آنها را به سوى زمینهاى مرده مى‌فرستیم و بوسیله آنها، آب (حیاتبخش) را نازل مى‌کنیم و با آن، میوه‌هاى گوناگون (از خاک تیره) بیرون مى‌آوریم»
4- «خداوند کسى است که بادها را فرستاد تا ابرهایى را به حرکت در آورند، ما این ابرها را به سوى زمین مرده‌اى راندیم و بوسیله آن، زمین را پس از مردنش زنده کردیم»
5- «در آفرینش آسمانها و زمین، ... و آبى که خداوند از آسمان نازل کرده و با آن، زمین را پس از مردنش حیات بخشیده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده ساخته، و (همچنین) در وزش بادها و ابرهایى که میان زمین و آسمان قرار گرفته‌اند، نشانه‌هایى است (از ذات پاک خدا و یگانگى او) براى گروهى که عقل خود را به کار مى‌گیرند»
6- «آیا به آبى که مى‌نوشید اندیشیده‌اید؟! آیا شما آن را از ابر نازل کرده‌اید یا ما نازل مى‌کنیم؟! اگر مى‌خواستیم، این آب گوارا را تلخ و شور قرار مى‌دادیم، پس چرا شُکر نمى‌کنید؟!»
7- «یا کسى که شما را در تاریکیهاى صحرا و دریا راهنمایى مى‌کند و کسى که بادها را بشارت‌دهنده در پیشاپیش (باران) رحمتش مى‌فرستد، (با این حال) آیا معبودى با خداست؟! خداوند برتر است از آنچه همتاى او قرار مى‌دهند».
8- «ما بادها را براى بارور ساختن (ابرها) فرستادیم، و از آسمان آبى نازل کردیم و شما را با آن سیراب ساختیم، در حالى که شما توانایى حفظ و نگهدارى آن را نداشتید»
9- «آیا ندیدى که خداوند از آسمان آبى فرو فرستاد و آن را بصورت چشمه‌هایى در زمین وارد نمود، سپس با آن زراعتى را مى‌رویاند که رنگ‌هاى مختلف دارد، بعد آن گیاه خشک مى‌شود به گونه‌اى که آن را زرد و بى روح مى‌بینى، سپس آن را درهم مى‌شکند و خرد مى‌کند؟! در این مثال تذکّرى است براى خردمندان (از ناپایدارى دنیا)»
10- «و از ابرهاى باران زا آبى فراوان نازل کردیم تا بوسیله آن دانه و گیاه بسیار برویانیم و باغهایى پر درخت.»
11- «و او کسى است که بادها را بشارت‌گرانى پیش از رحمتش فرستاد، و از آسمان، آبى پاک کننده نازل کردیم.»
12- «آیا ندیدند که ما آب را به سوى زمین‌هاى خشک و بى گیاه مى‌رانیم و بوسیله آن زراعتهایى مىظرویانیم که هم چهار پایانشان از آن مى‌خورند و هم خودشان، آیا نمى‌بینند؟! » 

شرح مفردات

«ریاح» - این واژه ده بار در قرآن مجید تکرار شده که نه مرتبه آن اشاره به بادهایى است که ابرها را به حرکت در مى‌آورد و آماده نزول باران مى‌کند.
«ریاح» - اصلا جمع «ریح» است که به معنى هواى متحرّک مى‌باشد، و اصل آن «روح» است، و غالبآ آن را مؤنث لفظى مى‌دانند؛ جالب اینکه در آیات مربوط به حرکت ابرها و نزول باران در قرآن مجید همواره به صورت جمع به کار رفته است. بعضى دلیلش را این مى‌دانند که بادها اگر به صورت دسته جمعى حرکت کنند ابرها را در آسمان مى‌گسترانند و باران خیز و پر برکتند، ولى هنگامى که به صورت یک واحد حرکت کند ممکن است عقیم و بى فایده، یا حتى زیانبار باشد، و لذا در دعا نیز آمده است «اللهم اجعله ریاحآ و لا تجعلها ریحا!» : «خداوندا آن را بادهائى قرار ده نه یک باد!»⁽¹³⁾
راغب در مفردات مى‌گوید: در تمام مواردى که خداوند لفظ «ریح» را به صورت مفرد (در قرآن) ذکر فرموده است حکایت از عذاب مى‌کند و هرجا به صورت جمع ذکر شده حکایت از رحمت!
این گفته راغب در مورد «ریاح» به صورت جمعى صحیح است، ولى در مورد «ریح» به صورت مفرد عمومیت ندارد. چرا که «ریح» در قرآن به صورت مفرد در مورد نعمت نیز به کار رفته است، مانند: (حَتّى اِذا کُنْتُمْ فى الْفُلْکِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍِ طَیِّبَةٍ وَ فَرِحُوابِها): «تا زمانى که در کشتى قرار مى‌گیرید و باد خوب و موافق آنها را (به سوى مقصد) حرکت مى‌دهد و خوشحال  مى‌شوند»⁽¹⁴⁾
در مورد حضرت سلیمان (عليه السلام) نیز مى‌خوانیم: (وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ): «ما باد را مسخر سلیمان ساختیم که صبحگاهان مسر یک ماه را مى‌پیمود و عصر گاهان نیز مسیر یک ماه را»⁽¹⁵⁾
«تَصْرِیفِ الرِّیاحِ»: به معنى منتقل کردن بادها از حالى به حالى است (از شمالى به جنوبى، و از جنوبى به شمالى و...) از مادّه «صرف» (بر وزن حرف) به معنى بازگرداندن چیزى از حالتى به حالت دیگر یا تبدیل آن به شىء دیگر است. ⁽¹⁶⁾
این تعبیر ممکن است اشاره به آن باشد که اگر بادها همیشه از یک سو بوزند ممکن است رطوبت‌ها و ابرهاى برخاسته از دریاها را تنها به یک سمت برانند، امّا دگرگون شدن و تغییر بادها سبب مى‌شود که ابرها از هر نقطه به نقطه دیگر حرکت کنند و غالب سرزمین هاى خشک حداکثر بهره را از باران بگیرند. از این گذشته چنانکه خواهیم گفت، فایده بادها منحصر به حرکت ابرها نیست، بلکه منافع فراوان دیگرى دارد که در تفسیر آیات به خواست خدا به آن اشاره مى‌شود.⁽¹⁷⁾
«سَحابُ» از مادّه «سَحْب» (بر وزن محو) در اصل به معنى کشیدن است و از آنجا که ابرها به وسیله بادها کشیده مى‌شوند، و یا ابرها آب‌ها را به هر سو مى‌کشند، نام «سحاب» بر آنها گذارده شده است. این واژه گاه به معنى سایه و ظلمت و تاریکى از باب تشبیه به کار مى‌رود.  
جالب اینکه در بعضى از آیات فوق تعبیر به «سقناه» از مادّه «سوق» به معنى راندن، شده است. این تعبیر به خاطر این به کار رفته است که خداوند آن را به سوى معیّنى با شتاب مى‌راند. (هر چند در طبیعت سحاب حرکت افتاده است.)
«مُزْن» (بر وزن حُزن) به معنى ابرهاى روشن است و بعضى آن را به معنى ابرهاى باران زا تفسیر کرده‌اند.⁽¹⁸⁾ به همین جهت هنگامى که هلال از لابه‌لاى ابرها نمایان مى‌شود «اِبْنُ مُزْنَة» (فرزند ابر!) به آن گفته مى‌شود؛ و «مازن» تعبیرى است که در مورد مورچه‌هاى سفید به کار مى‌رود.
«بُشرْ» (بر وزن عُشر) به گفته مصباح‌اللّغة از «بَشَر» (بر وزن سَفَر) به معنى شادى و فرح گرفته شده است.⁽¹⁹⁾ و اینکه قرآن بادها را «بُشر» و گاه «مُبَشِّراتٍ» نامیده، به خاطر آن است که غالباً بشارتگر نزول باران حیات بخشند.

تفسیر و جمع‌بندى

پدیده اسرارآمیز باد و باران

در نخستین آیه مورد بحث به عنوان معرّفى ذات پاک خداوند به مسأله وزش بادها و حرکت ابرها به وسیله آنها اشاره کرده، مى‌فرماید: «خداوند همان کسى است که بادها را مى‌فرستد تا ابرهائى را به حرکت درآورند» (اللهُ الَّذِى یُرْسِلُ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً). سپس به گستردن ابرها بر صفحه آسمان، متراکم ساختن آنها روى یکدیگر و سرانجام به خروج دانه‌هاى حیات بخش باران از لابه‌لاى آن اشاره مى‌کند و مى‌فرماید: (فَیَبسُطُهُ فِى السَّماءِ کَیْفَ یَشاءُ وَ یَجْعَلُهُ کِسَفآ فَتَرى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ) «کِسَفْ» در اینجا به معنى قطعات متراکم ابر است که آماده نزول باران مى‌شود. «وَدْق» (بر وزن خَلْق) به ذرّات کوچک و غبار مانند آب گفته مى‌شود و  بعضى آن را به معنى دانه‌هاى باران تفسیر کرده‌اند.
در پایان آیه به خوشحالى بندگان خدا بر اثر نزول باران اشاره مى‌کند: (فَاِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ اِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ) به این ترتیب بادها نه فقط ابرها را حرکت مى‌دهند، بلکه آنها را در آسمان مى‌گسترانند و سپس متراکم مى‌سازند، و همان‌ها هستند که مأموریت خنک کردن محیط اطراف ابرها و آماده نمودن آن را براى باران‌زائى بر عهده دارند.
بادها مانند چوپان‌هاى پر تجربه‌اى هستند که گلّه‌هاى گوسفندان را به موقع معیّن، از گرداگرد بیابان جمع‌آورى کرده و در مسیر معیّن حرکت مى‌دهند، و بعد آنها را براى دوشیدن شیر آماده مى‌کنند!
نه غلظت ابرها به حدّى است که مانع خروج قطره‌هاى باران شود و نه شدّت بادها تا آن اندازه است که مانع نزول این دانه‌هاى حیات‌بخش به سوى زمین گردد. نه دانه‌هاى باران آنقدر کوچک است که در فضا معلّق بماند و نه آنقدر درشت است که نزول آنها باعث تخریب مزارع و خانه‌ها گردد.
نزول باران نه تنها از این جهت که مایه عمران و آبادى است سبب بشارت انسان‌ها مى‌شود، بلکه از آنجا که هوا را تصفیه و تلطیف مى کند خود نشاط‌انگیز است. جالب اینکه در ادامه این آیه در همان سوره روم مى‌فرماید: (فَاْنْظُرْ اِلى آثارِ رَحْمَةِ اللهِ کَیْفَ یُحْیِى اْلأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها): «به آثار رحمت الهى بنگر که چگونه زمین مرده را زنده مى‌کند؟!». براى درک مفهوم این آیه کافى است به عکس‌هایى که از بعضى بیابان‌ها و مزارع سرزمین آفریقا گرفته‌اند، که بر اثر خشکسالى‌هاى متوالى آثار مرگ بر آنها نشسته و فرشته حیات از آن رخت بربسته است بنگریم.
عجب اینکه همین امواج لطیف باد که دانه‌هاى باران به راحتى آن را سوراخ مى‌کند، هنگامى که مأموریت پیدا کنند درختان عظیم را از ریشه مى‌کنند، و  ساختمان‌ها را روى هم مى‌خوابانند، و انسان را با خود به آسمان مى‌برند و به نقاط دیگر پرتاب مى‌کنند! 

نتیجه

از مجموع آیات فوق با توجّه به نکات دقیق و ظریفى که در آنها منعکس است، به خوبى استفاده مى‌شود که نظام بسیار دقیق و حساب شده‌اى بر مسأله وجود بادها و ابرها و باران حاکم است که هرچه انسان در آن بیشتر مى‌اندیشد به دقّت و ظرافت و منافع و برکاتى که در آنها به کار رفته است آشناتر مى‌شود.
در قسمتى از این آیات آب مایه حیات شمرده شده، در بعضى وسیله پاکیزگى، در بعضى به عنوان یک موجود مبارک⁽²⁷⁾ و در بعضى به عنوان یک نوشابه گوارا (ماءاً فُراتاً)⁽²⁸⁾. در مجموع در هر گوشه‌اى از آن که مى‌نگریم آثار خدا و حکمت بالغه او را  مى‌یابیم و بر هر قسمت نظرى مى‌افکنیم سیماى او را مى‌بینیم.

توضیحات

1- پیدایش و فایده بادها

3- باد و باران در احادیث اسلامى

در حدیث معروف توحید مفضّل از امام صادق (عليه السلام) چنین مى‌خوانیم که فرمودند:
«اى مفضّل! من تو را از فایده وزش باد آگاه مى‌کنم. آیا نمى‌بینى وقتى هوا راکد مى‌شود چگونه غم و اندوه سراسر وجود انسان را مى‌گیرد؟ نفس‌ها در سینه حبس مى‌شود، افراد سالم بیمار، و بیماران به زحمت مى‌افتند، میوه‌ها خراب، و سبزى‌ها متعفّن مى‌گردد، سبب بیمارى وبا و آفت در غلّات مى‌شود و این نشان مى‌دهد که وزش باد از تدبیر خداوند حکیم، براى اصلاح حال خلق است.
اگر سلطانى در میان اهل کشورش مقادیر زیادى از طلا و نقره پخش کند آیا او در نظر آنها شخص بزرگى نخواهد بود؟ و آوازه او به همه جا نمى‌رسد؟ آن کجا و یک باران فراوان با برکت کجا؟ چرا که به وسیله آن شهرها آباد، و آنقدر غلّات زیاد مى‌شود که از مقادیر مهم طلا و نقره در مجموع روى زمین بیشتر خواهد بود...
درست دقت کن چگونه باران بر زمین فرو مى‌ریزد، خداوند آن را از بالا فرو مى‌فرستد، تا زمین‌هاى سخت و سفت نرم شود و سیراب گردد و اگر از یکسو مى‌آمد بر مواضع بلند مسلّط نمى‌شد، و زراعت کم مى‌گشت. بعلاوه ریزش باران هزینه زیاد آبیارى را از دوش بسیارى از مردم بر مى‌دارد و نزاع ها و کشمکش‌هاى ناشى از تقسیم آب و اجحاف زورمندان بر ضعفاء را از بین مى‌برد.
خداوند آن را به صورت قطرات ریز فرو مى‌فرستد تا آهسته در زمین فرو رود، و آن را سیراب کند و اگر آن را به صورت جریان سریع نازل مى‌کرد در زمین فرو نمى‌رفت، بلکه زراعت‌ها را در هم مى‌کوبید. بعلاوه نزول باران هوا را مرطوب، پوست بدن را نرم، آلودگى هوا را  برطرف، بیمارى و باء ناشى از آن را نابود، و درختان و زراعت‌ها را شستشو داده و از بیمارى مصون مى‌دارد.»
در قسمت دیگرى از این روایت مى‌فرمایند: «اى مفضّل! فکر کن چگونه هواى صاف و بارانى پشت سر هم بر این عالم وارد مى‌شوند، اگر یکى از آنها همیشه بود اسباب فساد مى‌شد. آیا نمى‌بینى هنگامى که باران پى‌درپى و بیش از حد ببارد سبزى‌ها و زراعت‌ها مى‌گندد؟ بدن حیوانات سست مىظشود، هوا بسیار سرد و موجب انوع بیمارى‌ها مى‌گردد، و جادّه‌ها خراب مى‌شود و اگر هوا دائماً صاف و بى ابر باشد، زمین مى‌خشکد، و نباتات مى‌سوزد، آب چشمه‌ها و نهرها پائین مى‌رود و به مردم زیان مى‌رساند، و خشکى هوا باعث انواع دیگرى از بیمارى‌ها مى‌شود. اما هنگامى که این دو به طور متعاقب در این جهان روى دهند، هوا معتدل مى‌شود، هریک از این دو، ضرر دیگرى را از میان مى‌برد، و همه چیز رو به راه مى‌شود.»⁽³⁰⁾
در حدیث دیگرى از امام سجاد (عليه السلام) چنین مى‌خوانیم:
«خداوند باران را از آسمان نازل مى‌کند تا به تمام قلّه‌هاى کوه‌ها و تپه‌ها و گودال‌ها، و خلاصه تمام نقاط مرتفع و هموار برسد (و همه سیراب شوند) و آن را دانه دانه، و نرم، و پى در پى، گاه به صورت دانه‌هاى درشت، و گاه قطره‌هاى کوچک قرار داده تا کاملا در زمین فرو رود و زمین سیراب شود. آن را به صورت سیلاب نفرستاد تا زمین‌ها و درختان و مزارع و میوه‌هاى شما را خراب کند.»⁽³¹⁾

4- مطالعات جدید دانشمندان