تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
آيه ظهور حقّ
در آيه 33 سوره توبه مى خوانيم: ( هُوَ الَّذى اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِيْنِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّيْنِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُوْنَ ): «او كسى است كه پيامبرش را با هدايت و آيين حق فرستاد، تا آن را بر همه آيين ها پيروز گرداند، هر چند مشركان ناخشنود باشند».
قابل توجّه اينكه اين آيه، بعد از آيه: (يُرِيْدُونَ اَنْ يُطْفِئُوا نُوْرَ اللهِ بِاَفْواهِهِمْ وَيَأبَى اللهُ اِلاّ اَنْ يُتِمَّ نُوْرَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ ): «آنها مى خواهند نورِ خدا را با دهان خود خاموش كنند; ولى خدا جز اين نمى خواهد كه نور خود را كامل كند، هر چندكافران ناخشنود باشند.»، آمده است.
در اين آيات نيز همانند آيه سابق، خداوند وعده غلبه و پيروزى اسلام را بر تمام اديان جهان داده است. در اينكه منظور از پيروزى اسلام بر تمام اديان چيست؟ مفسّران احتمالات زيادى داده اند.
فخر رازى پنج تفسير در اينجا ذكر مى كند كه پاسخى است بر سؤالات مربوط به چگونگى اين غلبه:
1ـ منظور، غلبه نسبى و موضعى است; چرا كه اسلام در هر منطقه اى بر هر دين و آيينى پيروز شده است.
2ـ منظور، پيروزى بر اديان در جزيرة العرب است.
3ـ منظور، آگاه ساختن پيامبر(صلى الله عليه وآله) از جميع اديان الهى است (در اينجا جمله لِيُظْهِرَ» به معنى آگاه ساختن تفسير شده است).
4ـ منظور، پيروزى و غلبه منطقى است; يعنى خداوند منطق اسلام را بر ساير اديان پيروز مى گرداند.
5ـ منظور، پيروزى نهايى بر تمام اديان و مذاهب، به هنگام نزول عيسى(عليه السلام) و قيام مهدى(عليه السلام) است كه اسلام جهان گير خواهد شد.
بى شك تفسير آيه به پيروزى منطقى آن هم به صورت وعده اى براى آينده مفهوم درستى ندارد; زيرا پيروزى منطقى اسلام از همان آغاز آشكار بود; به علاوه ماده ظهور و اظهار:( لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّيْنَ كُلِّهِ ) (1) به طورى كه از موارد استعمال آن در قرآن مجيد استفاده مى شود، به معنى غلبه خارجى و عينى است; چنانكه در داستان اصحاب كهف مى خوانيم: (اِنَّهُمْ اِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ ): «اگر آنان به شما دسترسى پيداكنند سنگسارتان مى كنند».
و در آيه 8 سوره توبه مى خوانيم: (كَيْفَ وَإِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لاَ يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلاّ وَلاَ ذِمَّةً ): «چگونه (پيمان مشركان ارزش دارد)، در حالى كه اگر بر شما غالب شوند، نه رعايت خويشاوندى را با شما مى كنند، و نه پيمان را؟!»
بديهى است نه بت پرستان قوم اصحاب كهف، و نه بت پرستان مكه هرگز پيروزى منطقى بر خدا پرستان نداشتند; غلبه آنها تنها غلبه خارجى بود. بنابراين منظور از غلبه اسلام بر تمام اديان، غلبه خارجى و عينى است نه غلبه منطقى و ذهنى.
اين غلبه ـ همان گونه كه نظير آن در بحث گذشته آمد ـ مراحل مختلفى دارد:
يك مرحله آن در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) واقع شد; و مرحله وسيع تر آن در قرون بعد، و مرحله نهايى به هنگام قيام مهدى(عليه السلام) حاصل مى شود، چرا كه آيه شريفه از غلبه اسلام بر تمام اديان بدون هيچ قيد و شرطى سخن مى گويد. و غلبه مطلق و بى قيد و شرط در صورتى به طور كامل تحقّق مى بايد كه سراسر روى زمين را فرا گيرد. همان گونه كه در روايت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) آمده است كه فرمود: «لايَبْقى عَلى ظَهْرِ الاَرْضِ بَيْتُ مَدَر وَلا وَبَر اِلاّ اَدخَلَهُ اللّهُ كَلِمَة الاِسْلامِ »: «هيچ خانه اى بر صفحه روى زمين باقى نمى ماند ـ نه خانه هايى كه از سنگ و گل ساخته شده و نه خيمه هايى كه از كرك و مو بافته اند ـ مگر اينكه خداوند كلمه اسلام را در آن وارد مى كند». (2)
شبيه همين معنى در تفسير الدّر المنثور از سعيد بن منصور و ابن منذر و بيهقى در سننش از جابربن عبدالله نقل شده است كه در تفسير اين آيه گفت: «لايَكُونُ ذلِكَ حَتى لا يَبْقى يَهُودِىُّ وَلا نَصْرانِىٌّ صاحِبُ مِلَّة اِلاّ الاِسْلامُ »: «اين معنى تحقّق نمى يابد مگر آن زمانى كه هيچ يهودى و نصرانى صاحب مذهب و ملّت نخواهد بود، مگر اسلام ـ همگى در سايه اسلام قرار خواهند گرفت و همه جا سخن از سلام و كلمه توحيد و عظمت خداوند يكتا است ـ». (3) آرى! در آن روز بزرگ اين وعده بزرگ تحقق مى يابد و:
همه جا نغمه قرآن و دعا خواهد شد همه جا غلغل تسبيح و ثنا خواهد شد
بانگ تكبير ز هر بام و درى برخيزد عيش دجّال مبدّل به عزا خواهد شد
عالم آن گونه كه از ظلم و ستم پرگشته پر ز انوار عدالت همه جا خواهد شد
اهرمن خيمه ز اطراف جهان برچيند همه جا مظهر انوار خدا خواهد شد!
همين معنى از امام صادق(عليه السلام) در تفسير آيه فوق نقل شده است، فرمود: «وَاللهِ مانَزَلَ تَأويلُها بَعْدُ وَلا يَنْزِلُ تَأوِيلُها، حتّى يَخْرُجَ الْقائِمُ فَاِذا خَرَجَ الْقائِمُ لَمْ يَبْقَ كافِرٌ بِاللهِ الْعَظيمِ »: «به خدا سوگند هنوز مضمون اين آيه (در مرحله نهايى) تحقّق نيافته است; و تنها زمانى تحقق مى پذيرد كه حضرت قائم(عليه السلام) خروج كند، و به هنگامى كه او قيام نمايد، كافرى نسبت به خداوند در تمام جهان باقى نمى ماند». (4)
اين نكته نيز حائز اهميّت است كه جمله: (هُوَ الَّذى اَرْسَلَ رَسُوْلَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّه ) در سه سوره از قرآن آمده است: اوّل سوره توبه آيه 33 (چنانكه گذشت)، دوّم سوره فتح آيه 28 و سوم سوره صف آيه 9.
اين تكرار نشان مى دهد كه قرآن مجيد با تأكيد هر چه بيشتر اين مسأله را پى گيرى كرده است.
در حديث ديگرى كه در منابع اهل سنّت از ابوهريره نقل شده است مى خوانيم: منظور از جمله: (لِيُظْهِرَهُ عَلى الدِّينِ كُلِّهِ )، خروج عيسى بن مريم(عليه السلام) است (و مى دانيم كه خروج عيسى بن مريم(عليه السلام) طبق روايات اسلامى به هنگام قيام مهدى(عليه السلام)است). (5)
اين بحث را با حديث ديگرى كه از قتاده (مفسّر معروف) نقل شده به پايان مى بريم; او در تفسير اين آيه مى گويد: «اَلاَديانُ سِتَّةٌ: اَلَّذينَ آمَنُوا، وَالَّذينَ هادُوا، وَالصّابِئِيْنَ، وَ النَّصارى، وَالَمجُوسُ، وَالَّذينَ اَشْرَكُوا، فَالَادْيانُ كُلُّها تَدْخُلُ فى دِيْنِ الاِسْلامِ »: «در عالم شش دين وجود دارد: الذين آمنوا (مسلمانان)، يهود، ستاره پرستان، نصارى، مجوس و مشركان و همه اين اديان داخل در اسلام مى شوند». (6)
روشن است كه اين معنى به طور نهايى هنوز تحقّق نيافته، و جز در عصر قيام امام مهدى(عليه السلام) حاصل نمى شود.
اين نكته نيز قابل ملاحظه است كه منظور از ميان رفتن آيين يهود و مسيحيّت، نابودى كامل اين دو دين نيست; بلكه منظور حاكميّت اسلام بر همه جهان است (دقت كنيد).
پی نوشت ها
1. سوره نور، آيه 55.
2. مجمع البیان، ذیل آیه مورد بحث.
3. الدرالمنثور، جلد3، صفحه 231.
4. نورالثقلین، جلد 2، صفحه 212.
5. الدرالنثور، جلد3، صفحه 231.
6. همان مدرک.