تفسیر موضوعی قرآن کریم

برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی

تفسیر آیه نخست را در بحث گذشته آوردیم و خلاصه آن این است که مردم را از تحریف نام هاى خداوند برحذر مى دارد و مى فرماید:
«و بهترین نام ها براى خدا است، خدا را به آن (نامها) بخوانید و کسانى که نام‌هاى او را تحریف مى‌کنند (و بر غیر او مى‌نهند)، رها سازید.» (همان‌ها که نام خدا را بر بت‌ها مى‌نهند یا نام هاى مخلوقات را بر خدا قرار مى‌دهند و گرفتار تشبیه و شرک مى‌شوند.)

(وَ لِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذینَ یُلْحِدُونَ فی أَسْمائِهِ)

در روایات متعدّدى که از طرق اهل بیت(علیهم السلام) و اهل سنت رسیده، تعداد اسماءِ حسنى نود و نه شمرده شده است. از جمله در روایت معروفى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم که فرمود: «اِنَّ للّهِ تِسْعَةٌ وَ تِسْعینَ اسماً - مِاةً الاّ واحداً - مَنْ اَحْصاها دَخَلَ الْجَنَّةَ، اِنَّه وَتْرٌ یُحِبُّ الوَتْرَ»: «خداوند نود و نه اسم - یکصد الا یک اسم - دارد، هرکس آنها را شمارش کند وارد بهشت مى شود، خداوند فرد است و فرد را دوست دارد.»⁽⁶⁾
در روایت دیگرى در توحید صدوق همین معنا ـ با تفاوت مختصرى از على(علیه السلام) از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) ـ نقل شده است، پس در شرح آن مى فرماید: «وَ هِىَ اللهُ الألهُ، الْواحِدُ، الاَْحَدُ، الصَّمَدُ، الاَّوَّلُ، الآخِرُ، السَّمیعُ، الْقَدیرُ، القاهِرُ، العَلِىُّ، الاَْعْلى، اَلْباقى، اَلْبَدیعُ، البارِىءُ، اَلاَْکْرَمُ، الظّاهِرُ، اَلْباطِنُ، اَلْحَىُّ، اَلْحَکیمُ، اَلْعَلیمُ، اَلْحَلیمُ، اَلْحَفیظُ، اَلْحَقُّ، اَلْحَسیْبُ، اَلْحَمیدُ، اَلْحَفِىُّ، اَلرَّبُ، اَلرَّحْمانُ، اَلرَّحیمُ، الذّارِىءُ، اَلرّزّاقُ، اَلرّقیبُ، اَلرَّئُوفُ، اَلرّائى، السَّلامُ، الْمُؤْمِنُ، اَلْمُهْیمِنُ، اَلْعَزَیزُ، اَلْجَبّارُ، اَلْمُتَکَبِّرُ، اَلسَّیِدُ، اَلسُّبُوحُ، الشَّهیْدُ، الصّادِقُ، اَلصَانِعُ، اَلطّاهِرُ، اَلْعَدْلُ، اَلْعَفُوُّ، اَلْغَفُوْرُ، اَلْغَنِىُّ، الغِیاثُ، اَلْفاطِرُ، اَلْفَرْدُ، اَلْفَتّاحُ، اَلْفالِقُ، اَلْقَدیمُ، اَلْمَلِکُ، اَلْقُدُّوسُ، اَلْقَوِىُّ، اَلْغَریبُ، اَلْقَیُّومُ، اَلْقابِضُ، اَلْباسِطُ ، قاضِىُ الْحاجاتِ، اَلْمَجیدُ، اَلْمَؤلى، اَلْمَنّانُ، اَلْمُحیطُ، اَلْمُبینُ، اَلْمُقیتُ، اَلْمُصَوِّرُ، اَلْکَریمُ، اَلْکَبیرُ، اَلْکافِىُ، کاشِفُ الضُّرِّ، اَلْوِتْرُ، اَلنُّورُ، اَلْوَهّابُ، اَلنّاصِرُ، الْواسِعُ، اَلْوَدُوْدُ، اَلْهادِى، الوقى، الوکیل، اَلْوارِثُ، اَلْبَّرُّ، اَلْباعِثُ، اَلتَّوابُ، اَلْجَلیلُ، اَلْجوادُ، اَلْخَبیرُ، اَلْخالِقُ، خَیْرُ النّاصِرِینَ، اَلدّیانُ، اَلشَّکُوْرُ، اَلْعَظیمُ، اَللَّطیفُ، اَلشّافى».⁽⁷⁾
نکته مهمّى که توجه به آن در اینجا لازم است این که منظور از «احصاءِ» و شمارش اسماءِ حسنى تنها به این معناى نیست که هرکس این نود و نه اسم را بر زبان جارى سازد بدون گفتگو وارد بهشت مى شود، بلکه منظور این است که به محتواى این اسماء ایمان و معرفت داشته باشد و خدا را به این اوصاف بشناسد و علاوه بر معرفت، متخلّق به این اوصاف الهى نیز گردد. یعنى شعاعى از علم و قدرت و رحمت و رأفت الهى و غیر این صفات در وجود او پرتو افکن گردد، چرا که لازمه ایمان به این اوصاف کمالیّه چنین بازتاب و تخلّقى است.
در روایت دیگرى که در توحید صدوق از امام على ابن موسى الرضا(علیه السلام) از پدرانشان از على(علیه السلام) نقل شده، مى فرماید: «قال رسول الله(صلى الله علیه وآله): لله عزوجل تسعة و تسعون اسماً من دعا الله بها استجاب له، و من احصاها دخل الجنة»: «خداوند نود و نه اسم دارد که هرکس خدا را به آن بخواند دعاى او را مستجاب مى کند و هرکس آنها را شمارش کند داخل بهشت مى شود.»
مرحوم صدوق بعد از ذکر این روایت مى گوید: «منظور از احصا کردن همان احاطه به آنها و آگاهى از معانى این اسماء است و معناى احصا تنها شمارش آنها نیست.»⁽⁸⁾
البتّه در بعضى از روایات عدد اسماءِ الهى بیش از این ذکر شده و حتّى در بعضى از دعاها مانند دعاى جوشن کبیر عدد نام هاى مقدّس او به یک هزار بالغ شده است و منافاتى میان این روایات نیست، زیرا همان گونه که اشاره کردیم عدد نود و نه به اسماء و صفاتى اشاره مى کند که ویژگى و اهمیّت بیشترى دارد.
مرحوم صدوق شرح مفصّلى در کتاب توحید در تفسیر این نام هاى نود و نه گانه ذکر کرده است که براى تکمیل این بحث و معرفت بیشتر به حقیقت این اسما و صفات، فشرده آن را در اینجا مى آوریم:
1 و 2. «الله و اله» به معناى ذاتى است که جامع جمیع کمالات است و کسى که شایسته عبادت است و عبادت جز براى او شایسته نیست.
3 و 4. «الواحد الاحد» یعنى ذاتى که نه اجزائى دارد و نه شبیه و نظیر و مانند.
5. «الصمد» به معناى آقا و بزرگ و کسى است که همگان دست حاجت به سوى او مى برند و او از همه بى نیاز است.
6 و 7. «الاول و الاخر» به معناى کسى است که از آغاز بوده بى آن که آغازى داشته باشد و آخر است بى آن که انتهایى داشته باشد، و به تعبیر دیگر ذات ازلى و ابدى است.
8. «السمیع» به معناى کسى است که به همه مسموعات احاطه دارد.
9. «البصیر» کسى است که به همه دیدنى ها محیط است.
10. «القدیر» کسى است که بر همه چیز توانا است.
11. «القاهر» کسى است که همه چیز سر بر فرمان و مقهور اواست.
12. «العلى» به معناى بلند مقام است.
13. «الاعلى» به معناى پیروز و غالب و یا برتر از همه چیز است.
14. «الباقى» به معناى ذاتى است که فنا براى او نیست.
15. «البدیع» همان کسى است که اشیاء جهان را بدون الگوى قبلى ابداع کرد.
16. «البارى» به معناى پدیدآورنده خلایق است.
17. «الاکرم» به معناى کسى است که از همه کریم تر است.
18. «الظاهر» یعنى ذات پاکش به واسطه آیات و نشانه هایى که از قدرت و حکمتش ارائه کرده کاملاً ظاهر و آشکار است.
19. «الباطن» یعنى کسى که کنه ذاتش از دسترس افکار و اندیشه ها بیرون است.
20. «الحى» یعنى کسى که فعّال و مدبّر و داراى علم و قدرت است.
21. «الحکیم» به معناى کسى است که تمام افعالش صحیح و استوار و خالى از فساد و خطا است.
22. «العلیم» یعنى کسى که هم از ذات خویش آگاه است و هم از اسرار درون ما و ذرهّ اى در آسمان و زمین بر او مخفى نیست.
23. «الحلیم» کسى است که در برابر گناه گناهکاران بردبار است و در مجازات آنها عجله نمى کند.
24. «الحفیظ» یعنى او حافظ و نگهدارنده موجودات است.
25. «الحق» به معناى وجود ثابت و پایدار و برقرار و داراى عینیت و واقعیت است. (و در واقع غیر از او همه مجاز است و حقیقت مطلق او است.)
26. «الحسیب» یعنى کسى که همه اشیاء را شمارش کرده و نسبت به همه آگاهى دارد و حساب اعمال بندگان را نیز مى رسد و نیز به معناى بى نیاز کننده نیز آمده است.
27. «الحمید» یعنى کسى که شایسته هرگونه حمد و ثنا است.
28. «الحفى» یعنى کسى که عالم و آگاه است و یا بسیار نسبت به دیگران لطف و نیکى مى کند.
29. «الرب» به معناى مالک مدبّر و مصلح است.
30. «الرحمن» کسى است که رحمت گسترده او همگان را شامل است.
31. «الرحیم» همان کسى است که رحمت خاص و ویژه اش شامل مؤمنان مى گردد.
32. «الذّارى» به معناى خالق است (این واژه در اصل به معناى اظهار کننده است و چون آفرینش اشیاء سبب ظهور آنها مى شود این واژه به معناى خالق به کار رفته است.)
33. «الرازق» کسى است که همه بندگان را اعم از خوب و بد روزى مى بخشد.
34. «الرقیب» به معناى حافظ و نگهبان است.
35. «الرؤف» به معناى رحیم و مهربان است (بعضى میان رؤف و رحیم فرق گذاشته اند رأفت را نسبت به مطیعان و رحمت را نسبت به گنهکاران دانسته اند.)
36. «الرائى» به معناى بینا و آگاه است.
37. «السلام» به معناى کسى است که سرچشمه سلامت و منبع آن است و هرگونه سلامت از ناحیه او افاضه مى شود.
38. «المؤمن» به معناى کسى است که وعده هایش را تحقّق مى بخشد و ایمان به ذاتش را از طریق آیات و نشانه ها و عجائب تدبیر و لطائف تقدیرش در دل ها ایجاد کرده و بندگان را از ظلم و جور در امان مى دارد و مؤمنان را از عذاب ایمنى مى بخشد.
39. «المهیمن» به معناى گواه و شاهد و حافظ همه چیز است.
40. «الجبّار» کسى است که بر همه چیز مسلط است و دست هاى افکار و اندیشه ها از رسیدن به دامان عظمتش کوتاه است و با اراده نافذش به اصلاح هر امر مى پردازد.
41. «المتکبر» یعنى کسى که شایسته بزرگى است و چیزى برتر از او نمى باشد.
42. «السیّد» به معناى بزرگ و عظیم و سلطان واجب الاطاعه است.
43. «السُبّوح» به معناى منزّه از هرگونه عیب و نقص است.⁽⁹⁾
44. «الشهید» به معناى شاهد و حاضر در همه جا.
45. «الصادق» یعنى در گفته هایش راستگو و وعده هایش تخلف ناپذیر است.
46. «الصانع» به معناى سازنده همه اشیاءِ و خالق و آفریدگار آنها است.
47. «الطاهر» یعنى پاک از هرگونه شبیه و مانند و از هرگونه صفات مخلوقات است.
48. «العَدْل» یعنى داورى است دادگر و حاکمى است عادل.
49. «العَفُوّ» کسى است که گناهان بندگان را محو مى کند. (چون عفو در اصل به معناى محو است.)
50. «الغفور» به معناى آمرزنده است.
51. «الغنى» کسى است که نه احتیاج به غیر دارد و نه نیازى به ابزار و ادوات.
52. «الغیاث» به معناى فریادرس است.
53. «الفاطر» کسى است که جهان را آفریده و ابداع کرده، پرده عدم را شکافته و به موجودات هستى بخشیده.
54. «الفرد» کسى است که در ربوبیت منحصر است و ثانى براى او تصوّر نمى شود.
55. «الفتّاح» به معناى حاکم و نیز به معناى گشاینده گره مشکلات است.
56. «الفالق» از ماده «فلق» به معناى شکافتن است. دانه ها و هسته هاى گیاهان را در دل زمین مى شکافد و جنین را از شکم مادر بیرون مى فرستد، ظلمت شب را با نور سپیده صبح شکافته و پرده عدم را با آفرینش موجودات پاره مى کند.
57. «القدیم» کسى است که همیشه بوده بى آن که آغاز و انجامى داشته باشد.
58. «المَلِک» به معناى مالک حکومت و حاکم بر جهان هستى است.
59. «القدّوس» به معناى ظاهر و پاک از هرگونه آلودگى به نقائص است.
60. «القوى» به معناى قدرتمند و نیرومند است که در انجام افعالش نیاز به کمک ندارد.
61. «القریب» کسى است که از همه به ما نزدیک‌تر است، سخنان ما را مى شنود و دعاى ما را مستجاب مى کند.
62. «القیّوم» کسى که قائم به ذات خویش است و همه موجودات به او قائمند.
63. «القابض» یعنى کسى که ارواح را از بدن ها مى گیرد و نور آفتاب را به هنگام غروب جمع مى کند، براى جمعی روزى را گسترده و براى گروهى قبض مى نماید، خلاصه نور وجود را در آنجا که صلاح بداند مى گیرد.
64. «الباسط» نقطه مقابل آن است. فیض هستى را گسترش مى دهد، نعمت را بر بندگان ارزانى مى دارد و آنها را مشمول فضل و احسان خویش مى کند.
65. «قاضى الحاجات» از ماده «قضى» که گاه به معناى حکم و الزام آمده و گاه به معناى اخبار و گاه به معناى اتمام، و در اینجا به معناى اتمام و انجام حاجات خلق است.
66. «المجید» به معناى کریم و عزیز و صاحب مجد و عظمت است.
67. «المولى» به معناى یارى دهنده و سرپرست است.
68. «المنّان» به معناى بخشنده انواع نعمت ها است.
69. «المحیط» کسى است که به همه اشیاء احاطه دارد و از همه آگاه است.
70. «المبین» آثار قدرتش در همه جا نمایان، و حکمش در عالم تکوین و «تشریع» ظاهر است.
71. «المقیت» به معناى حافظ و نگاهبان است.
72. «المصوِّر» کسى است که به مخلوقات صورت مى بخشد و به جنین در شکم مادر شکل مى دهد.
73. «الکریم» به معناى عزیز و همچنین به معناى جواد و بخشنده است.
74. «الکبیر» به معناى بزرگ و آقا است.
75. «الکافى» به معناى کسى است که بندگان را کفایت مى کند و کسانى را که بر او توکل کنند از دیگران بى نیاز مى سازد.
76. «کاشف الضرّ» یعنى کسى که گرفتارى ها و ناراحتى ها و درد و رنج ها را برطرف مى کند.
77. «الوتّر» به معناى فرد و بى نظیر و بى مثال است.
78. «النّور» به معناى روشنى بخش عالم هستى و فرمان دهنده و هدایت کننده آنها است.
79. «الوهاب» از ماده «هبه» به معناى بخشنده است.
80. «الناصر» به معناى یاور است.
81. «الواسع» یعنى غنّى و بى نیاز و از هر نظر گسترده است.
82. «الودود» معناى فاعلى و مفعولى هر دو دارد. در صورت اوّل به معناى دوستدار و در معناى دوم به معناى کسى است که دوست داشتنى است.
83. «الهادى» به معناى هدایت کننده بندگان به سوى حق و عدالت، بلکه هدایت کننده همه موجودات در عالم تکوین و همه صاحبان عقل در عالم تشریع است.
84. «الوفى» کسى که به عهد و پیمانش وفا مى کند.
85. «الوکیل» کسى که سرپرست و حافظ و ملجأ و پناه بندگان است.
86. «الوارث» یعنى همه کسانى که چیزى را در مالکیت خود دارند سرانجام مى میرند و آنچه را دارند باقى مى گذارند، جز خداوند متعال.
87. «البرَّ» به معناى صادق و راستگو و نیز به معناى نیکوکار و بخشنده است.
88. «الباعث» یعنى کسى که همه مردگان را در قیامت محشور مى کند و همچنین بعثت انبیاء از ناحیه او است.
89. «التوّاب» یعنى توبه بندگان را بسیار مى پذیرد و الطافى را که از گناهکاران بریده بود بعد از بازگشت توبه به آنها عنایت مى کند و به سوى آنان باز مى گردد.
90. «الجلیل» به معناى بزرگ و عظیم و صاحب جلال و اکرام است.
91. «الجواد» به معناى نیکوکار و کثیر الانعام و بخشنده است.
92. «الخبیر» به معناى عالم و آگاه است و از باطن امور و اسرار درون است.
93. «الخالق» به معناى آفریدگار است و در اصل «خلق» به معناى اندازه گیرى چیزى است، و از آنجا که آفرینش با اندازه گیرى در تمام ابعاد همراه است این واژه بر آن اطلاق شده است.
94. «خیر الناصرین» یعنى کسى که یارى و نصرت او کاملاً گسترده و خالى از هرگونه نقص و عیب است.
95. «الدّیان» کسى که بندگان را در برابر اعمالشان جزا مى دهد.
96. «الشکور» کسى که اعمال نیک بندگان را ارج مى نهد و به نحو احسن پاداش مى دهد.
97. «العظیم» به معناى بزرگ و آقا و قادر و قاهر است.
98. «اللطیف» کسى که نسبت به بندگان لطف و محبت دارد و به آنها نیکى مى کند و تدبیر او بسیار دقیق مى نماید و خالق اشیاء لطیف است.
99. «الشافى» به معناى شفا دهنده در برابر بیمارى ها و آلام و دردها است.⁽¹⁰⁾
این بود مجموعه اسماء نود و نه گانه که به عنوان اسماء الحسنى در روایات اسلامى به آن اشاره شده است، امّا همان گونه که گفتیم تعبیر روایات در این باره یکسان نیست.
بار دیگر یادآور مى شویم که قسمتى از این اوصاف از قبیل اوصاف کمالیه ذاتیه خداوند است (صفات جمال) و قسمتى از قبیل اوصافى است که هرگونه نقص را از ذات مقدّسش دور مى شمرد (اوصاف جلال) و قسمت زیادى از آن صفاتى است که از ناحیه افعال او مشتق شده (صفات فعل).
در ضمن تعدادى از این صفات از نظر معنا با یکدیگر قریب الافق است، هرچند تفاوت هاى ظریف و دقیق غالباً در میان آنها پیدا مى شود.

به تناسب بحثى که در زمینه اسماءِ حسنى داشتیم مناسب است سخنى هم از اسم اعظم بگوئیم.
در روایات زیادى روى مسأله اسم اعظم خدا تکیه شده و از آنها استفاده مى شود که اگر کسى خدا را به اسم اعظمش بخواند دعاى او مستجاب مى گردد و هرچه از خدا بخواهد به او مى دهد، و لذا در ذیل بعضى از این روایات آمده است: «وَ الَّذى نَفْسى بِیَدِهِ لَقْد سَئَلَ اَللهَ باسمِهِ الاَعْظَمِ الَّذى اِذا سُئِلَ بِه اَعْطاهُ وَ اِذا ادُعِى بِه اَجابَ»: «قسم به کسى که جانم بدست او است، او خدا را به اسم اعظمش خواند، همان اسمى که اگر خدا را به آن بخوانند عطا مى کند و اگر دعا به آن کنند اجابت مى نماید.»⁽¹¹⁾
تعبیرات دیگرى از این قبیل.و نیز در روایات آمده كه آصف ابن برخیا وزیر سلیمان که تخت بلقیس را از سرزمین یمن به نزد سلیمان در شام حاضر کرد اسم اعظم مى دانست⁽¹²⁾و همچنين بلعم باعورا دانشمند و زاهد بني اسرائيل که مستجاب الدعوه بود از اسم اعظم آگاه بود.⁽¹³⁾
مرحوم علّامه مجلسى در بحارالانوار روایات زیادى درباره اسم اعظم و این که کدام یک از نام هاى خدا است نقل مى کند که ذکر همه آنها به درازا مى کشد. از جمله در روایتى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: اسم الله الاعظم در سوره حمد پراکنده است.
نیز در بعضى از روایات مى خوانیم: «بسم الله الرحمن الرحیم» به اسم اعظم خدا از سیاهى چشم به سفیدى آن نزدیک تر است.
در روایات دیگرى نام هاى مقدّس دیگرى از نام هاى خداوند و اسماءِ حسنى و آیات قرآن ذکر شده که هریک از دیگرى پرمعناتر است. (براى اطلاع از آنها مى توانید به جلد 93 بحارالانوار مراجعه فرمائید.)⁽¹⁴⁾
ولى سخن در اینجا است که آیا اسم اعظم یک کلمه یا یک جمله یا آیه اى از آیات قرآن مجید است و این همه تأثیر و قدرت در الفاظ و حروف آن نهفته شده، بى آن که هیچ قید و شرطى داشته باشد؟
یا این که اثر از این الفاظ است به ضمیمه حالات و شرائطى در گوینده، از نظر تقوا و پاکى و حضور قلب و توجه خاص به خدا و قطع امید از غیر او و توکّل کامل بر ذات پاک او.
یا این که اسم اعظم اصولاً از مقوله لفظ نیست و اگر پاى الفاظ به میان آمده اشاره به حقایق و محتواى این الفاظ است، و به تعبیر دیگر مفاهیم این الفاظ باید در جان انسان پیاده شود و او متخلّق به معناى آن گردد و به مرحله اى از کمال برسد که دعاى او مستجاب و حتّى تصرّف او در موجودات تکوینى به فرمان خدا نافذ گردد.
از این سه احتمال، احتمال اول بسیار بعید به نظر مى رسد که حروف و الفاظ بدون تکیه بر محتوا و بدون توجّه به اوصاف و حالات گوینده چنان اثرى داشته باشد هرچند در افسانه هایى که به نظم و نثر در بعضى از کتب آمده چنین منعکس است که حتّى اهریمن مى توانست با در اختیار گرفتن اسم اعظم تکیه بر جاى سلیمان زند و کارهاى او را انجام دهد!!
اینگونه برداشت از اسم اعظم بسیار از روح تعلیمات اسلام دور است، بعلاوه همان داستان «بلعم باعورا» که نشان مى دهد بعد از انحراف از مسیر پاکى و تقوا اسم اعظم را از دست داد، گواه بر این است که این نام رابطه نزدیکى با اوصاف و حالات گوینده دارد، بنابراین حق مطلب یکى از دو تفسیر اخیر است و یا هر دو توأم با هم.
مرحوم علاّمه طباطبائى در تفسیر المیزان بعد از اشاره به مسأله اسم اعظم چنین مى گوید: نام هاى خداوند عموماً و اسم اعظمش خصوصاً، هرچند در عالم هستى و وسائط و اسباب نزول فیض در این جهان مؤثّر است، ولى تأثیر آن مربوط به حقایق این اسماءِ است نه خود الفاظى که دلالت بر آن مى کند و نه به معانى متصوّره در ذهن⁽¹⁵⁾ این سخن نیز تأکیدی است بر آنچه در بالا گفته شد.
این نکته نیز قابل توجه است که در روایات مختلف این باب تعبیرات مختلفى درباره اسم اعظم دیده مى شود و هر کدام اسم اعظم را در چیزى خلاصه مى کند.
بعضى «بسم الله»... را به اسم اعظم از همه چیز نزدیک‌تر مى شمرند.
بعضى گفتن یکصد مرتبه «بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِالله الْعَلِىِّ الْعَظیمِ» بعد از نماز صبح چنین مى شمرند.
در بعضى دیگر سوره «حمد» و «قل هو الله» و «آیة الکرسى» و «انا انزلناه» اسم اعظم شمرده شده.
در بعضى دیگر شش آیه آخر سوره حشر.
همچنین در بعضى دیگر آیه (قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ - تا - تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ)⁽¹⁶⁾ و غیر این تعبیرات.⁽¹⁷⁾
این تفاوت ممکن است به خاطر تعدّد اسم اعظم یا تفاوت خواسته ها باشد ولى در عین حال آنچه مهم است پاکى دل و خلوص نیّت و توجه به خدا و قطع امید از غیر او و تخلّق به این اوصاف است که روح اسم اعظم را تشکیل مى دهد.