تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
قبلاً ذكر اين نكته را لازم مى دانيم كه تمام اين قوانين در محيط حجاز به ظهور پيوست، محيطى كه قانون تقريباً در آن مفهومى نداشت و تنها آداب و رسوم محدود و آميخته به خرافات در ميان قبائل آن در لباس قانون حكومت مى كرد و ظهور قوانين اسلامى در چنان محيطى، راستى عجيب است و هيچ گونه توجيه طبيعى و عادى براى آن متصوّر نيست، جز آن كه قبول كنيم همه از سوى خدا است.
اول: جامعيت و گستردگى
با اين كه قرآن مجيد در محيطى نازل شد كه از جهات مختلف بسته بود و ارتباط محدودى با جهان خارج از جزيره داشت و مسأله قوميت و نژاد و زندگى قبيلگى بر همه شئون آن حاكم بود، محصول چنين محيطى طبعاً بايد رنگ قوميت عربى، بلكه رنگ قبيلگى داشته باشد، ولى جالب اين كه قوانين قرآن به هيچ وجه چنين رنگى را ندارد و حتى يك بار خطاب يا «اَيُّهَا الْعَرَبُ» در قرآن ديده نمى شود.
همه سخن در قرآن از عموم انسان ها است و خطاب ها به شكل«يا بنى آدَمَ»(1): «اى فرزندان آدم» و«يا اَيُّها النّاسُ»(2): «اى مردم»، و يا «يا اَيُّها الّذين امنوا»(3): «اى كسانى كه ايمان آورده ايد» و «يا عبادى»(4): «اى بندگان من»، و«يا اَيّها الاِنسانُ»(5): «اى انسان» است.
به اين ترتيب مخاطبين قرآن همه جهانيان، وقوانين آن ناظر به همه انسان ها است.
آيه«وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ »: «تو را جز رحمت براى جهانيان نفرستاديم»(6) و آيه «تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيراً »: «زوال ناپذير و پربركت است كسى كه قرآن را بر بنده اش نازل كرد تا بيم دهنده جهانيان باشد.»(7) و آيه «إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ»: «آن نيست مگر تذكّرى براى جهانيان»(8) و مانند آن، گواه ديگرى بر اين مدّعا است.
قرآن امتيازات نژادى را در آن محيط نژاد پرست به كلى حذف كرده است و با منطق زيباى «شما همه فرزندان آدميد و از يك پدر و مادر آفريده شده ايد» عموم مردم را مخاطب قرار مى دهد و همه را برادر و متعلّق به يك خانواده اعلام مى كند، پيوند همه انسان ها را در سرحد اخوت تحكيم مى كند و مى گويد:
«يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِّنْ ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقَاكُمْ»: «اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد، (اينها ملاك برترى نيست) گرامى ترين شما نزد خداوند با تقواترين شما است، به يقين خداوند دانا و آگاه است.»(9)
و در جاى ديگر، تمام پيوندهاى محدود را نفى كرده و پيوند افراد با ايمان را از هر نژاد و هر زبان و هر زمان و هر مكان، منحصر به پيوند اخوت و برادرى مى داند كه نزديكترين پيوندها بر اساس مساوات و برابرى است و بر اين اساس مى فرمايد:«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ»: «مؤمنان فقط برادر يكديگرند»(10) «به مفهوم اِنَّما كه براى حصر است توجه كنيد.»
اينها همه از يك سو، و از سوى ديگر جامعيت قوانين قرآن به گونه اى است كه سراسر زندگى انسان ها را در بر مى گيرد. از مهمترين مسائل اعتقادى گرفته (توحيد) تا ساده ترين مسائل اخلاقى و اجتماعى (مانند پاسخ دادن به سلام و هر گونه تحيت و خوش آمدگويى)، مثلاً در يك جا مى فرمايد: «وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْء حَسِيباً»: «هنگامى كه كسى به شما تحيت و خوش آمد مى گويد، پاسخ او را به گونه اى بهتر بدهيد، يا لااقل به همان گونه پاسخ گويند خداوند حساب همه چيز را دارد.»(11)
در قرآن مجيد، آيه اى درباره نوشتن ديون و بدهى ها داريم كه طولانى ترين آيه قرآن است و در آن حدود بيست حكم الهى، پيرامون همين مسأله بيان شده است.(12) و اين نشان مى دهد كه پرداختن قرآن به مسائل مربوط به عقايد و معارف اسلام، در مورد مبدأ و معاد و مانند آن، هرگز مانع از اين نبوده كه ساير احكام مورد نياز را نيز بيان كند.
نمى گوييم تمام جزئيات احكام و قوانين، در ظواهر آيات قرآن بيان شده زيرا حجم آنها مسلّماً چندين برابر قرآن است، بلكه منظور اين است كه در هر قسمت، اصول لازم را بيان فرموده است.
بد نيست در اينجا اشارات كوتاهى به بخش هايى از اين اصول داشته باشيم:
1. توحيد زير بناى همه چيز در مسائل اعتقادى قرآن بيش از همه چيز روى اصل توحيد تكيه كرده و صدها بار در آيات قرآن به اين مسأله اشاره شده و دقيق ترين مفاهيم توحيد را ترسيم نموده، تا آنجا كه درباره خداوند مى فرمايد: «لَيْس كَمِثْلِهِ شَىْءٌ»: «هيچ چيز همانند خداوند نيست»(13) و اوصاف جلال و جمال او را در صدها آيه شرح داده كه در اين زمينه مى توانيد به جلد سوم اين كتاب (پيام قرآن) مراجعه كنيد. نه تنها خدا را از هر نظر يگانه مى شمرد، بلكه نبوّت انبياء را نيز دعوت واحدى مى داند و جدايى افكندن ميان آن ها را نادرست مى شمرد «لا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْ رُسُلِه»: « مؤمنان مى گويند ما ميان پيامبران جدايى نمى افكنيم» هر چند هر كدام از آنها مأموريتهاى ويژه اى، طبق نياز زمانى خود داشتند، ولى اصول دعوت آنها همه جا يكى بوده است.
مسأله توحيد در جامعه انسانى نيز حاكم است و چنانكه گفتيم تمام افراد اجتماع را عضو يك خانواده و از آنها تعبير به برادرانى مى كند كه از يك پدر و مادر به وجود آمده اند.
2. عدالت اجتماعى يكى از مهم ترين تعليمات انبياء است، قرآن در اين زمينه مى فرمايد: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»:«ما پيامبران خود را با دلايل روشن فرستاديم، و با آنها كتاب آسمانى و ميزان (شناسايىِ حق از باطل و قوانين عادلانه) نازل كرديم تا مردم قيام به عدالت كنند»(14)
و در تعقيب اين هدف، همه افراد با ايمان اعم از بزرگ و كوچك، پير و جوان، از هر نژاد و زبانى را، دعوت به اين امر كرده و مى فرمايد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ للهِِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالاَْقْرَبِينَ»: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! همواره و هميشه قيام به عدالت كنيد. براى خدا گواهى دهيد، اگر چه به زيان شما يا پدر و مادر و نزديكانتان بوده باشد!»(15)
3. در زمينه روابط اجتماعى و قراردادها و هر گونه عهد و پيمان، همه را به پايبندى به اين اصل دعوت كرده و مى فرمايد: «يأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به پيمان ها (و قراردادها) وفا كنيد!»(16) و نيز مى فرمايد: أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولاً »: ccو به عهد (خود) وفا كنيد، كه از عهد سؤال مى شود.»(17)
گسترش و شمول اين است كه حتى عهد و پيمان با غير مسلمين را شامل مى شود و بر روابط عمومى و خصوصى و قراردادهاى بين المللى نيز حاكم است.
4. در زمينه دفع هر گونه تجاوز و جبران هر گونه خسارت ناشى از تجاوز ديگران، در يك عبارت كوتاه و كاملاً حساب شده مى فرمايد: «فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ»: «هركس به شما حمله كرد، همانند حمله وى بر او حمله كنيد و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد (و زياده روى ننماييد) و بدانيد خدا با پرهيزگاران است »(18)
5. و در زمينه مسائل دفاعى نيز يك اصل كلى متين را پيشنهاد مى كنند: «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِّنْ قُوَّة وَمِنْ رِّبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللهِ وَعَدُوَّكُمْ»: «براى مقابله با آنها (دشمنان)، هر چه در توان داريد از نيرو و از اسب هاى ورزيده آماده سازيد، تا به وسيله آن، دشمن خدا و دشمن (شناخته شده) خويش را بترسانيد!» تا تجاوز و جنگى صورت نگيرد.(19)
در اينجا تدارك قوا و تقويت نيروها را بطور عام، و آماده ساختن مركب جنگى آن عصر را بطور خاص (به عنوان يك مصداق) به منظور پيشگيرى از وقوع جنگ و ارهاب و ترساندن دشمنان توصيه مى كند، و اين منطقى ترين هدف براى تقويت بنيه نظامى است.
6. اما در مناقشه ها و نزاع هايى كه بين هم مسلكان و رقباى اجتماعى واقع مى شود توصيه ديگرى دارد و مى گويد: به جاى مقابله به مثل، يا اعداد قوا از مقابله به ضد استفاده كنيد و بدى را به نيكى پاسخ دهيد تا نفاق و عداوت برچيده شود بنابراين مى فرمايد: «ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِى بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ
|