تفسير موضوعي قرآن كريم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
نشانه هاى رستاخیز:بخش اول
در حقیقت منزل اوّل از ظهور نشانه هاى رستاخیز آغاز مى گردد، این حقیقت قابل توجه است که در قرآن مجید آیات فراوانى یافت مى شود که نشانه هاى نزدیک شدن قیام قیامت را بازگو مى کند، و به عنوان «اشراط السّاعه» معروف شده است، این عنوان چنانکه خواهیم دید از خود قرآن مجید گرفته شده است، «اشراط» جمع «شَرَط» (بر وزن هَدَف) به معناى «علامت» و «ساعة» در این جا به معناى «قیامت» است.
این علامات حوادث مهم و تکان دهنده اى است که قبل از قیامت رخ مى دهد و هر کدام هشدارى است براى پایان جهان یا سر آغازى براى قیام رستاخیز. باید توجه داشت که این حوادث همه یکنواخت نیست، بلکه تفاوت زیادى با هم دارد و با یک نظر اجمالى مى توان آنها را به سه گروه تقسیم کرد:
1- حوادث مهمى که «قبل از پایان جهان» تحقّق مى یابد.
2- حوادث هولناکى است که «در آستانه پایان جهان» رخ مى دهد.
3- حوادث تکان دهنده اى که در «آغاز رستاخیز» و بازگشت به حیات مجدد حاصل مى شود و هریک از آنها قابل دقت است:
با این اشاره به قرآن باز مى گردیم و نخست به سراغ «بخش اوّل» مى رویم و به آیات مربوط به آن گوش جان مى سپاریم:
1- (فَهَلْ یَنْظُرُونَ اِلاَّ السّاعَةَ اَنْ تَأتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ اَشْراطُها) (محمد - 18)
2- (فَأقْتَرَبَتِ السّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ) (قمر - 1)
3- (فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتى السَّماءُ بِدُخانٍ مُبینٍ) (دخان - 10)
ترجمه:
1- آیا آنها جز این انتظارى دارند که قیامت ناگهان برپا شود (آنگاه ایمان آورند) در حالى که هم اکنون نشانه هاى آن آمده است.
2- قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت.
3- منتظر روزى باش که آسمان دود آشکارى پدید آورد.
تفسیر و جمع بندى
نشانه هاى قیامت نمایان شده!
در نخستین آیه از آیات مورد بحث، اشاره سربسته اى به مسأله «اشراط الساعة» شده است بى آن که مصداق آن را بیان مى کند، مى فرماید: «آیا آنها (افراد بى ایمان و استهزا کننده) جز این انتظارى دارند که قیامت ناگهان برپا شود آن گاه ایمان بیاورند، در حالى که هم اکنون نشانه هاى آن آمده است»! (فَهَلْ یَنْظُرُون اِلاَّ السّاعَةَ اَنْ تَأْتِیَهُمْ بِغَتَةً فَقَدْ جاءَ اَشْراطُها)
اما در آن موقع که قیامت برپا شود دیگر توجه و ایمان آنها سودى نخواهد داشت (فَاَنَّى لَهُمْ اِذا جائَتْهُمْ ذِکراهُمْ)
همان گونه که قبلا اشاره شد، «اشراط» جمع شَرَط به معناى علامت است، بنابراین «اشراط السّاعه» به معناى نشانه هاى قیامت مى باشد، اما در این که منظور از تحقق این نشانه ها که آیه فوق اجمالا از آن خبر مى دهد چیست، در میان مفسّران گفتگوست.
غالب مفسّران معتقدند که منظور از «اشراط» در این جا همان بعثت و قیام پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) و نزول قرآن مجید آخرین کتاب آسمانى مى باشد، شاهد بر این معنا را احادیثى از خود پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم)دانسته اند، مانند حدیث معروفى که از آن حضرت نقل شده که فرمود: «بُعِثْتُ اَنا وَ السَّاعةُ کَهاتَیْنِ، وَ ضَمَّ اَلسَّبّابَةَ وَ الْوُسْطى» بعثت من و قیامت مانند این دو است و اشاره به دو انگشت مبارکش کرد و انگشت «سبّابه» را با انگشت «وسط» در کنار یکدیگر قرار داد».(1)
بعضى مسأله شق القمر را نیز جزء اشراط الساعه شمرده اند، اینها همه در صورتى است که منظور نشانه هاى نزدیک شدن قیامت باشد نه نشانه امکان معاد، در حالى که بعضى معناى دوّم را برگزیده اند و گفته اند اصل آفرینش انسان از خاک و خلقت آسمان ها و زمین، همه نشانه هاى قدرت خدا بر اعاده حیات مردگان است، در این صورت تمام دلایل امکان معاد جزء نشانه هاى رستاخیز و اشراط الساعة خواهد بود (دقت کنید).
ولى معناى اوّل صحیح تر به نظر مى رسد، به خصوص این که در روایات اسلامى امورى به عنوان نشانه هاى نزدیک شدن قیامت و اشراط الساعه شمرده شده، مانند حدیثى که از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) نقل شده که فرمود: «مِنْ اَشْراطِ السّاعةِ اَنْ یُرْفَعَ الْعِلْمُ وَ یَظْهَرَ الْجَهْلُ، وَ یُشْرَبَ الْخَمْرُ وَ یَفْشُو الزِّنا: از نشانه هاى قیامت برچیده شدن علم، آشکار شدن جهل و شرب خمر و کثرت زناست».(2)
حتى در بعضى از روایات قیام حضرت مهدى (ارواحنا فداه) براى مبارزه با ظلم و فساد جزء اشراط الساعة شمرده شده است.
قیامت نزدیک شد!
در دوّمین آیه سخن از نزدیکى قیامت و شق القمر است، مى فرماید: «قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت»! (اِقْتَرَبَتِ السّاعَةُ وَ اَنْشَقَّ الْقَمَرُ)
این در حقیقت پاسخ به سؤالى است که مکرراً از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مى کردند که «قیامت کى خواهد آمد»؟ در این جا مى فرماید: «قیامت نزدیک است و یکى از نشانه هاى آن شق القمر است» حادثه اى که هم دلیل بر قدرت خداوند بزرگ بر همه چیز (و ضمناً قدرت بر احیاى موتى) بود و هم از صدق دعوى پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) آخرین سفیر الهى حکایت مى کرد و هم از نزدیکى رستاخیز، زیرا همان گونه که در شرح آیه گذشته خواندیم که خود آن حضرت مى فرمود: «بعثت من از نشانه هاى نزدیک شدن قیامت است».
ولى بعضى دیگر از مفسّران گذشته و امروز، آیه را اشاره به حوادثى مى دانند که در پایان این جهان و در آستانه قیامت واقع مى شود و از جمله: خورشید تاریک، و ماه از هم شکافته خواهد شد و اگر تعبیر آیه به «انشق» به صورت فعل ماضى آمده است به خاطر آن است که در لغت عرب بسیارى از مسائلى که در آینده قطعى است به صورت فعل ماضى آورده مى شود.
ولى کمتر کسى از مفسّران این تفسیر را پذیرفته است که آیه ناظر به حوادث پایان دنیا باشد زیرا به هر حال ظاهر آیه ماضى و مربوط به گذشته است و دلیلى ندارد که آن را بدون قرینه روشن به صورت مستقبل معنا کنیم و هم روایات فراوانى که به گفته فی «ظلال القرآن» در سر حد تواتر است گواهى مى دهد که معجزه «شق القمر» در عصر پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم)به وقوع پیوست.(3)
و به نقل مرحوم علامه طباطبایى در «المیزان» اهل حدیث و علماى تفسیر متفقاً این معنا را پذیرفته اند که شق القمر در عصر پیامبر رخ داد» جز چند نفر از مفسّران پیشین (و غیر معروف).(4)
ابو الفتوح رازى نیز مى گوید: «قول کسانى که مى گویند آیه فوق اشاره به حوادث آینده است، خلاف اجماع و اتفاق علماست»!(5)
درباره چگونگى شق القمر (شکافته شدن ماه) و شرح این اعجاز نبوى و روایات مربوط به آن و امکان آن از نظر علوم روز، بحث هاى فراوانى است که چون خارج از هدف ما یعنى شرح «اشراط الساعه» مى باشد از آن صرفنظر کرده و علاقه مندان آن را به مطالعه تفسیر نمونه، جلد 23، صفحه 12 تا 19 ارجاع مى دهیم.
آن روز که دود غلیظى آسمان را فرا مى گیرد
در سوّمین آیه اشاره به یکى دیگر از نشانه هاى نزدیکى قیامت شده است و آن روزى است که دود غلیظى صفحه آسمان را مى پوشاند و به صورت عذابى در مى آید، مى فرماید: «منتظر روزى باش که آسمان، دود آشکارى پدید مى آورد و همه مردم را فرا مى گیرد، این عذاب دردناکى است».
(فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَاْتِى السَّماءُ بِدُخانٍ مُبینٍ - یَغْشَى النّاسَ هذا عَذابٌ اَلیمٌ)
در تفسیر این آیه در میان مفسّران گفتگو بسیار است و عمدتاً سه قول بیان شده:
بعضى آن را اشاره به عذاب روز قیامت مى دانند که دود وحشتناک و شرربارى بر سر مجرمان سایه مى افکند، ولى این احتمال بسیار بعید به نظر مى رسد، چرا که در ذیل این آیات مى خوانیم: کافران در آن روز تقاضاى برطرف شدن عذاب الهى را مى کنند و اظهار ایمان مى نمایند و به آنها خطاب مى شود که «ما کمى عذاب را برطرف مى سازیم ولى شما باز به کار خود بر مى گردید»!:
(اِنّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلیلاً اِنَّکُمْ عائدُونَ) (دخان 15).
این معنا در قیامت متصور نیست، به خصوص این که در آیه بعد از آن مستقلا اشاره به قیامت و مجازات هاى عظیم آن شده است و نشانه مى دهد آنچه قبل از آن ذکر شده مربوط به غیر قیامت بوده است (یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْرى اِنّا مُنْتَقِمُونَ) (دخان 16).
قول دوم اینکه آیه اشاره به قحطى و خشکسالى و مانند آن است که دامان گروه عظیمى از کفار را در همان زمان پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) گرفت، آنها خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) آمدند و تقاضاى برطرف شدن عذاب کردند، حضرت دعا فرمود و برطرف شد ولى باز ایمان نیاوردند.
بنابراین تفسیر «دُخان» (دود) این جا به معناى مجازى است، چون در ادبیات عرب واژه «دخان» کنایه از شر و بلاى فراگیر است، چنانکه فخر رازى در کلمات خود آورده است.(6)
یا از این جهت که هنگام خشکسالى گرد و غبار غلیظ صفحه آسمان را مى پوشاند که از آن در این جا تعبیر به «دخان» شده است، زیرا باران نقش مؤثرى در فرو نشاندن گرد و غبار و دود دارد(7)سال هاى قحطى را «سَنَةُ الغَبْراء» (سال پر گرد و خاک) یا «عامُ الرِّمادْ» (سال خاکستر) مى گویند.
اشکالى که به این تفسیر وارد مى شود این است که به هر حال «دخان» در معناى حقیقتش یعنى دود به کار نرفته و بدون وجود قرینه اى حمل بر معناى مجازى شده است.
تفسیر سوّم آن است که آیه اشاره به یکى از نشانه هاى نزدیک شدن قیامت مى کند که آسمان را دود آشکار مى پوشاند و مردم دست به دامن لطف خدا مى شوند و خداوند با لطف و کرمش کمى این عذاب را بر طرف مى سازد، ولى باز منکران ایمان نمى آورند.
این تفسیر هم موافق ظاهر آیه، هم مطابق اخبار متعددى است که در منابع تفسیر شیعه و اهل سنت آمده است.
در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم که فرمود: «چهار چیز از نشانه هاى نزدیک شدن قیامت است: اوّل ظهور دجّال و دیگرى نزول عیسى و سوّم آتشى است که از قعر سرزمین عدن برمى خیزد و چهارم دخان (دود) است».
یکى از اصحاب سؤال مى کند، دخان چیست؟ پیغمبر(صلى الله علیه وآله وسلم) آیه فوق را تلاوت فرمود: (فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتى السَّماءُ بِدُخانٍ مُبینٍ) و سپس افزود. «یَمْلاُ ما بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ یَمْکُثُ اَرْبَعیْنَ یَوْماً وَ لَیْلَةً اَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیُصیبُ مِنْه کَهیْئَةِ الزَّکْمِةِ وَ اَمَّا الْکافِرُ بِمَنْزِلَةِ السَّکْرانِ یَخْرُجُ مِنْ مِنْخَرَیْهِ وَ اُذْنَیْهِ وَ دُبِرِهِ : دودى است که بین مشرق و مغرب را پر مى کند و چهل شبانه روز باقى مى ماند، اما مؤمن حالتى شبیه به زکام به او دست مى دهد و کافر همچون مستان خواهد بود و دود از بینى و گوش ها و پشت او بیرون مى آید».(8)
همین معنا با تفاوتى در منابع شیعه نیز آمده است، آن جا که امیرمؤمنان على(علیه السلام) از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم)نقل مى کند که ده چیز قبل از قیامت به طور قطع واقع مى شود: از جمله آنها قیام حضرت مهدى(علیه السلام) و نزول حضرت عیسى(علیه السلام) و ظهور دخان را مى شمرد.(9)
بعضى روایات دیگر نیز در این زمینه وارد شده که این تفسیر را تأیید مى کند.
بنابراین بهترین تفسیر براى آیه همان تفسیر سوّم است.
این بود عمده ترین اشراط السّاعه در بخش اوّل که در قرآن مجید به آن اشاره شده.
پی نوشتها:
(1). این حدیث را بسیارى از مفسّران شیعه و اهل سنت با مختصر تفاوتى نقل کرده اند مانند مجمع البیان و تفسیر قرطبى و فى ظلال و روح البیان و تفاسیر دیگر (ذیل آیه مورد بحث).
(2). تفسیر نور الثقلین، جلد 5، صفحه 37، حدیث 41. (3). فى ظلال القرآن، جلد 7، صفحه 644.
(4). تفسیر المیزان، جلد 19، صفحه 61 و 60.
(5). تفسیر ابو الفتوح رازى، جلد 10، صفحه 364.
(6). تفسیر کبیر، جلد 27، صفحه 242.
(7). روح المعانى، جلد 25، صفحه 107 و روح البیان، جلد 8، صفحه 406.
(8). تفسیر درّ المنثور، جلد 6، صفحه 29.
(9). بحارالانوار، جلد 52، صفحه 209 - و در تفسیر قرطبى جلد 9، صفحه 5950 و غیر آنها نیز احادیثى به همین مضمون دیده مى شود.