در احادیث اسلامى به طور بسیار گسترده اى درباره عالم برزخ و ویژگى هاى آن سخن به میان آمده است. این روایات به قدرى زیاد است که مرحوم خواجه طوسى در تجرید العقائد ادّعاى تواتر آنها را کرده است. آنجا که مى گوید: «وَ عَذابُ الْقَبْرِ واقِعٌ بِالإمْکان وَ تَواتَرَ الْسَمَعُ بِوُقُوعِهِ»: «عذاب قبر واقعیّت دارد، چرا که عقلاً ممکن است و روایات متواتر نیز از وقوع آن خبر مى دهد.»

در اینجا به نمونه هاى روشنى از این روایات اشاره مى کنیم:

1. در حدیثى آمده است: «اَلْقَبْرُ أَمّا رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الجَنَّةِ اَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ الْنِیرانِ»: «قبر باغى از باغ هاى بهشت یا حفره اى از حفره هاى دوزخ است.»

این حدیث را ترمذى در صحیح خود از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل کرده و مرحوم علاّمه مجلسى در بحار الانوار در یک جا از امیرمؤمنان على(علیه السلام) و در جاى دیگر از امام على بن الحسین(علیه السلام) نقل کرده است.⁽¹⁾

2. در روایت معروفى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: هنگامى که اجساد کشتگان مشرکان مکّه را در جنگ بدر در چاهى ریختند در کنار چاه ایستاد و این جمله ها را فرمود:

«یا أَهْلَ القَلیبِ هَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُکُمْ حَقّاً؟ فَإنّى وَجَدْتُ ما وَعَدَنى رَبِّى حَقّاً، قالُوا یا رَسُولَ الله; هَلْ یَسْمَعُونَ؟ قالَ ما أَنْتُمْ بَأَسْمَعَ لِما أَقُوْلُ مِنْهُمْ وَلکِنَّ الْیَوْمَ لا یُجِیبُونَ!»: «اى اهل چاه! آیا آنچه را که پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید؟ من که وعده پروردگارم را (در مورد پیروزى) حق یافتم!

گروهى عرض کردند: 'اى رسول خدا! آیا آنها مى شنوند؟' فرمود:' شما نسبت به آنچه من مى گویم از آنها شنواتر نیستید، ولى آنها امروز پاسخ نمى دهند!'»⁽²⁾

همین مضمون با تعبیرات مختلفى در روایت متعدّد دیگرى آمده است. از جمله در یک حدیث مى خوانیم پیامبر(صلى الله علیه وآله) گروهى از مشرکان را به نام خطاب کرد و فرمود: «یا اَبا جَهْل! یا عُتْبَةُ! یا شَیْبَة! یا اُمَیَّةُ! هَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ  حَقّاً، فَاِنى قَدْ وَجَدْتُ ما وَعَدَنى رَبِّى حَقّاً، فَقالَ عُمَرُ، یا رَسُولَ اللهِ اَما تُکَلِّمُ مِنْ اَجْساد لا اَرْواحَ فیها فَقالَ وَ الَّذِى نَفْسِى بِیَدِهِ ما اَنْتُمْ بِاَسْمَعَ لِما اَقُوْلُ مِنْهُمْ غَیْرُ اَنَّهُمْ لا یَسْتَطِیعُونَ جَواباً»: «اى ابوجهل! اى عتبه! اى شیبه! اى امیّه! آیا آنچه را خداوند به شما وعده داده بود حق یافتید؟ من آنچه را که خداوند به من وعده داده بود حق یافتم، عمر گفت: 'اى رسول خدا! با اجسادى سخن مى گویى که روح در آنها نیست؟»

فرمود: 'سوگند به کسى که جانم بدست او است شما نسبت به آنچه مى گویم از آنها شنواتر نیستید. فقط آنها نمى توانند پاسخى بگویند'»⁽³⁾

این احادیث نه تنها دلالت بر وجود عالم برزخ و نوعى حیات جسمانى براى انسان بعد از مرگ دارد، بلکه دلیل بر این است که آنها نوعى ارتباط با این جهان نیز دارند و حداقل بعضى از سخنان را مى شنوند.

3. در نهج البلاغه از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم هنگام مراجعت از جنگ صفین در کنار قبرستانى که پشت دروازه کوفه بود ایستاد و با این کلمات با ارواح مردگان سخن گفت:

«اَنْتُمْ لَنا فَرَطٌ سابِقٌ، وَ نَحْنُ لَکُمْ تَبَعٌ لاحِقٌ، اَمَّا الدُورُ فَقَدْ سُکِنَتْ، وَ اَمَّا الاَْزْواجُ فَقَدْ نُکِحَتْ، وَ اَمّا الاَْمْوالُ فَقَد قُسِمَتْ، هذا خَبَرُ ما عِنْدَنا فَما خَبَرُ ما عِنْدَکُمْ؟»: «شما بر ما پیش قدم شدید و ما نیز به شما ملحق خواهیم شد. خانه هایتان را دیگران ساکن شدند! همسرانتان به ازدواج دیگران درآمدند! و اموالتان تقسیم شد! اینها خبرهایى است که نزد ما است نزد شما چه خبر؟»

سپس رو به یاران کرد و فرمود: «اَما لَوْ اُذِنَ لَهُمْ فى الْکَلامِ لَاَخْبَرُوکُمْ اَنَّ خَیْرَ الزّادِ التّقْوى»: «آگاه باشید اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده شود به شما خبر مى دهند که بهترین زاد و توشه در سفر آخرت پرهیزگارى است.»⁽⁴⁾

این حدیث نیز گواه بر آن است که علاوه بر این که عالم برزخ براى ارواح مردگان واقعیّت دارد، نوعى ارتباط با این جهان نیز دارند.

4. باز در نهج البلاغه در خطبه هاى متعدّد با صراحت سخن از برزخ به میان آمده در خطبه اى مى خوانیم امام(علیه السلام) اشاره به گروهى از پیشینیان کرد و فرمود: «اُولئِکُمْ سَلَفُ عایَتِکُمْ... سَلَکُوا فى بُطُونِ الْبَرْزَخِ سَبِیلا»: «آنها پیش از شما به کام مرگ فرو رفتند... و در درون عالم برزخ وارد شدند.»⁽⁵⁾

در خطبه دیگرى در توصیف اهل ذکر مى فرماید: «کَاَنَّمَا قَطَعُوا الدُّنْیَا إِلَى الاْخِرَةِ وَ هُمْ فیها، فَشاهَدُوا ماوراءَ ذلِک کَأَنَّمَا اطَّلَعُوا عُیُوبَ اهلَ الْبَرْزَخ فِی طُولِ الاِْقَامَةِ فِیهِ»: «با این که آنها در دنیا هستند گویى فاصله میان دنیا و آخرت را پیموده و به آخرت پیوسته اند، آنها ماوراى دنیا را مشاهده کردند گویى به جهان برزخ مى نگرند و از اسرار آن در طول اقامت در آن با خبر شده اند.»⁽⁶⁾

5. در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) آمده است که فرمود: «وَ اللهِ ما اَخافُ عَلَیْکُمْ اِلاّ الْبَرْزخَ»: «به خدا سوگند من تنها از برزخ بر شما مى ترسم!» (اشاره به این که مؤمنان در قیامت مشمول شفاعت پیامبر(صلى الله علیه وآله) و امامان معصومند، ولى حساب برزخ جدا است.»⁽⁷⁾

6. در حدیث دیگرى از همان امام(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «اَلْبَرْزخُ اَلْقَبْرُ، وَ هُوَ الثَّوابُ وَ الْعِقابُ بَیْنَ الدُّنْیا وَ الاخِرَةِ»: «برزخ همان عالم قبر است و ثواب و عقابى است که در میان دنیا و آخرت وجود دارد.»⁽⁸⁾

7. در حدیث دیگرى در تفسیر درّالمنثور از رسول خد(صلى الله علیه وآله)مى خوانیم که فرمود: هنگامى که روح مؤمن قبض شود بندگان خدا که اهل رحمتند به استقبال او مى آیند و مى گویند: مراقب تازه وارد باشید، استراحت کند، چون در زحمت شدیدى بوده، سپس از حال بعضى از دوستان و آشنایان سؤال مى کنند و هنگامى که متوجّه مى شوند بعضى از آنها قبل از این تازه وارد از دنیا رفته اند مى گوید: ( اِنَّا لله وَ انَّا اِلَیْهِ راجِعُونَ) او را به دوزخ برده اند (لذا در اینجا اثرى از او نیست!)⁽⁹⁾

8. روایات بسیارى از شادى ارواح مؤمنین به وسیله اعمال نیک بازماندگان خبر مى دهد، از جمله در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) آمده: «اِنَّ الْمَیِّتَ لَیَفْرَحُ بِالتّرَحُّمِ عَلَیْهِ وَ الاْسْتِغْفارِلَهُ کَما یَفْرَحُ الْحَىُّ بِالْهَدِیَّةِ»: «میّت به خاطر طلب رحمت و استغفار براى او خوشحال مى شود، همان گونه که افراد زنده با هدایا خوشحال مى شوند.»⁽¹⁰⁾

همین مضمون در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) آمده است که فرمود: «اِنَّ هدایا الأَحْیاءُ لِلأَمْواتِ الدُّعاءُ وَ الأسْتِغْفارُ»: «هدایاى زندگان براى مردگان، دعا و استغفار است.»⁽¹¹⁾

9. در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ أَنْکَرَ ثَلاثَةَ أَشْیاءَ فَلَیْسَ مِنْ شِیْعَتِنا، اَلْمِعْراجَ وَ الْمَسْأَلَةَ فى الْقَبْرِ وَ الشّفاعَةَ»: «کسى که سه چیز را انکار کند از شیعیان ما نیست: معراج، سؤال در قبر و شفاعت.»⁽¹²⁾

روشن است که سؤال در قبر، بخشى از عالم برزخ است.

10. این احادیث را با حدیثى از کنزالعمال از رسول خد(صلى الله علیه وآله) پایان مى دهیم ـ گرچه احادیث در این زمینه بسیار زیاد و متواتر است ـ حضرت اشاره به شهداى احد کرد و فرمود: «اَیُّها النّاسُ زُورُوهُمْ وَ أتوهم وَ سَلِّمُوا عَلَیهِمْ، فَوَالَّذِى نَفْسِى بِیَدِهِ لایُسَلِّمُ عَلَیْهِمْ مُسْلِمٌ اِلى یَوْمِ الْقِیامَةِ اِلاّ رَدُّوا عَلَیْهِ السَّلامَ»: «اى مردم آنها را زیارت کنید و به سراغ آنها روید و سلام بر آنها بفرستید، سوگند به کسى که جانم به دست او است مسلمانى تا روز قیامت بر آنها سلام نمى فرستد مگر این که سلام او را پاسخ مى گویند.»⁽¹³⁾

در همان کتاب در این زمینه، احادیث متعدّد دیگرى نیز نقل شده است.

ضمناً از اینجا روشن مى شود کسانى که زیارت اهل قبور را انکار مى کنند و آنها را موجوداتى همچون سنگ و چوپ مى پندارند تا چه حد از احادیث اسلامى بى خبر و از تعلیمات رسول الله(صلى الله علیه وآله) دورند.

اصولا تمام روایاتى که سخن از سؤال و فشار و عذاب قبر مى گوید و روایاتى که از رسیدن نتیجه کارهاى نیک و بد انسان بعد از مرگ به او خبر مى دهد و روایاتى که از تماس ارواح با خانواده هاى آنها و مشاهده وضع حال آنها بحث مى کند و روایاتى که در مورد حوادث شب معراج و تماس پیامبر(صلى الله علیه وآله) با انبیاء و پیامبران(علیهم السلام) سخن مى گوید، همه اینها گواه بر وجود عالم برزخ است و بدون تصویر چنین عالمى تمام روایات مزبور و مانند آن نامفهوم خواهد بود

2. برزخ در ترازوى عقل و احساس

گذشته از آیات و روایات بالا که با وضوح وجود عالمى را در میان دنیا و آخرت اثبات مى کند، این مسأله از طرق عقلى و حسّى نیز قابل اثبات است. زیرا تمام دلائلى که از وجود و بقاى روح مستقل از بدن خبر مى دهد، دلیل بر وجود عالم برزخ است. چرا که طبق این دلایل روح انسان با مرگ بدن فانى نمى شود، چون از عوارض جسم نیست که با فناى جسم از میان برود. بلکه گوهر مستقلى است که بدون جسم نیز به بقاى خود ادامه مى دهد، قبول این سخن مساوى است با قبول عالم برزخ، چرا که سخن در اصل وجود عالم برزخ است نه روحانى بودن آن.

از این گذشته تماس و ارتباط با عالم ارواح که امروز در میان دانشمندان این فن از مسلّمات است به خوبى نشان مى دهد که ارواح بعد از جدایى از بدن در عالمى مخصوص به خود باقى و برقرارند و ادراکاتى وسیع تر و گسترده تر دارند و گاه بخشى از علوم خود را از طریق ارتباط با مردم این جهان به آنها منتقل مى کنند.

بسیارند کسانى که از ارواح پیام هایى گرفته اند و بسیارند کسانى که مى گویند روح را در قالب مثالى با چشم دیده اند. نمى گوییم همه مدّعیان این مطلب  درست مى گویند، چرا که افراد دروغ پرداز و شیّاد و سود جویان منحرف از این مسأله سوءِ استفاده فراوان کرده اند ولى این سبب نمى شود که اصل موضوع که جنبه علمى و تجربى دارد به کلّى زیر سؤال قرار گیرد یا مورد انکار واقع شود، زیرا آن قدر افراد مورد اعتماد از تجربیات خود در این زمینه خبر داده اند و آنقدر محافل علمى و دانشمندان بزرگ در این راستا کتاب نوشته اند که جایى براى انکار در اصل مسأله باقى نمانده است. حتّى اگر بخواهیم به شرح گوشه اى از آن بپردازیم سخن بسیار به دراز مى کشد.⁽¹⁴⁾

بنابراین عالم برزخ را از این طرق نیز مى توان اثبات کرد