تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
تفسير ولايت و مولى در حديث غدير
حديث متواتر غدير را اجمالا دانستيم و جمله معروف پيامبر(صلى الله عليه وآله) كه در همه كتب آمده است: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىُّ مَوْلاهُ» حقايق بسيارى را روشن مى سازد.
اگر چه بسيارى از نويسندگان اهل سنّت اصرار دارند، كه كلمه «مولى» را در اين روايت به معنى دوست و يار و ياور تفسير كنند; زيرا يكى از معانى معروف مولى همين معنى است.
ما هم قبول داريم كه يكى از معانى مولى دوست و يار و ياور است; ولى قرائن متعدّدى در كار است كه نشان مى دهد مولى در حديث بالا به معنى ولىّ و سرپرست و رهبر مى باشد. اين قرائن به طور فشرده عبارت اند از:
1ـ مسأله دوستى امام على(عليه السلام) با همه مؤمنان، مطلب مخفى و پنهان و پيچيده اى نبود كه نياز به اين همه تأكيد و بيان داشته باشد; و احتياج به متوقف ساختن آن قافله عظيم در وسط بيابان خشك و سوزان و خطبه خواندن و گرفتن اعتراف هاى پى در پى از جمعيّت داشته باشد.
قرآن با صراحت مى گويد: (إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ اِخْوَةٌ): «مؤمنان برادر يكديگراند».(1) و در جاى ديگر مى فرمايد: (وَالْمُؤمِنُونَ وَالْمُؤمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِياءُ بَعْض): «مردان مؤمن و زنان با ايمان، ولىّ (و يار و ياور) يكديگراند».(2)
خلاصه اينكه اخوّت اسلامى و دوستى مسلمانان با يكديگر از بديهى ترين مسائل اسلامى است كه از آغاز اسلام وجود داشته; و پيامبر(صلى الله عليه وآله) بارها آن را تبليغ كرده و بر آن تأكيد نموده است. به علاوه مسأله اى نبوده كه با اين لحن داغ در آيه بيان شود و پيامبر(صلى الله عليه وآله) از افشاى آن خطرى احساس كند (دقّت كنيد).
2ـ جمله «اَلَسْتُ اَوْلى بِكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ»: «آيا من نسبت به شما از خود شما سزاوارتر و اولى نيستم؟» كه در بسيارى از متون اين روايات آمده است و هيچ تناسبى با بيان يك دوستى ساده ندارد; بلكه مى خواهد بگويد، همان اولويّت و اختيارى كه من نسبت به شما دارم و پيشوا و سرپرست شما هستم براى على(عليه السلام)ثابت است; و هرگونه تفسيرى براى اين جمله غير از آنچه گفته شد دور از انصاف و واقع بينى به شمار مى آيد. مخصوصاً با توجّه به تعبير «مِنْ اَنْفُسِكُمْ»: (از شما نسبت به شما أَوْلى هستم).
3ـ تبريك هايى كه از سوى مردم در اين واقعه تاريخى به على(عليه السلام) گفته شد; مخصوصاً تبريكى كه عمر و ابوبكر به او گفتند; نشان مى دهد كه مسأله چيزى جز مسأله نصب خليفه نبوده است كه اين چنين در خور تبريك و تهنيت باشد; زيرا اعلام دوستى كه براى همه مسلمانان به طور عموم ثابت است و تبريك ندارد.
در مسند امام احمد آمده است كه عمر بعد از آن بيانات پيامبر(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام)گفت: «هَنيئاً يَابْنَ اَبيطالِب اَصْبَحْتَ وَ اَمْسَيْتَ مَوْلى كُلِّ مُؤمِن وَ مُؤمِنَة»:
«گوارا باد بر تو اى فرزند ابيطالب! صبح كردى و شام كردى در حالى كه مولاى هر مرد و زن با ايمان هستى»! (3)
در تعبيرى كه فخر رازى در ذيل آيه: (يا اَيُّهِا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَيْكَ) ذكركرده مى خوانيم عمر گفت: «هَنيئاً لَكَ اَصْبَحْتَ مَوْلاىَ وَ مَوْلى كُلِّ مُؤمِن وَ مُؤمِنَة» و به اين ترتيب، عمر او را مولاى خود و مولاى همه مؤمنان مى شمرد.
در تاريخ بغداد روايت به اين صورت آمده: «بَخٍّ بَخٍّ لَكَ يابْنَ اَبيطالِب! اَصْبَحْتَ مَوْلاىَ وَ مَوْلى كُلِّ مُسْلِم»: «آفرين آفرين به تو اى فرزند ابوطالب!، صبح كردى در حالى كه مولاى من و مولاى هر مسلمانى هستى». (4)
و در فيض القدير و الصواعق آمده است كه اين تبريك را ابوبكر و عمر هر دو به على(عليه السلام) گفتند: «اَمْسَيْتَ يَابْنَ اَبيطالِب مَوْلا كُلِّ مُؤمِن وَ مُؤمِنَة.» (5)
ناگفته پيدا است دوستى ساده اى كه ميان همه مؤمنان برقرار است چنين تشريفاتى ندارد; و اين جز با ولايت به معنى خلافت سازگار نيست.
4ـ اشعارى كه از حسّان بن ثابت قبلا نقل كرديم، با آن مضمون و محتواى بلند و آن تعبيرات صريح و روشن نيز گواه ديگرى بر اين مدّعا به شمار مى آيد; و به اندازه كافى در اين مسأله گويا است (بار ديگر آن اشعار را مطالعه فرمائيد).
پی نوشتها:
1. سوره حجرات، آيه10.
2. سوره توبه، آيه 71.
3. مسند احمد، جلد 4، صفحه 281 (طبق نقل فضائل الخمسه، جلد 1، صفحه 432).
4. تاريخ بغداد، جلد 7، صفحه 290.
5. فيض القدير، جلد 6، صفحه 217 و صواعق، صفحه 107.