تفسیر موضوعی قرآن کریم 

مقدمه:

یکى دیگر از مهمترین شعب توحید افعالى، توحید در مالکیّت است. یعنى مالک حقیقى، هم از نظر تکوین و هم از نظر تشریع، ذات پاک خدا است، و بقیّه مالکیّت‌ها همه جنبه مجازى و غیر مستقل دارد.
توضیح این‌که: مالکیّت بر دو گونه است: مالکیّت حقیقى (تکوینى)، و مالکیّت حقوقى (تشریعى)
مالک حقیقى کسى است که داراى سلطه تکوینى و خارجى بر چیزى باشد، و امّا مالکیّت حقوقى و تشریعى، همان قراردادى است که سلطه قانونى را بر چیزى امضاء مى‌کند، مثل مالکیّت انسان نسبت به اموال خود. هر دو نوع مالکیّت، از دریچه چشم یک موّحد در عالم هستى، در درجه اوّل از آن خدا است. او است که داراى سلطه وجودى بر همه اشیاء جهان است، چرا که همه موجودات از اویند، فیض وجود را لحظه به لحظه از او مى‌گیرند، و همه وابسته به او هستند، و به این ترتیب مالکیّت حقیقى او بر همه چیز به طور همه جانبه و تمام عیار ثابت است.
از نظر مالکیّت قانونى نیز همه چیز از آن او است، چرا که خالق و آفریدگار و ایجاد کننده همه اشیاء، او مى‌باشد و حتى آنچه را ما تولید مى‌کنیم، تمام وسائل تولید را، او به ما مرحمت کرده، بنابراین:
در حقیقت مالک اصلى خدا است، هرچند اشیایى را چند روزى به عنوان امانت به دست ما سپرده شده است.
با این اشاره به قرآن باز مى‌گردیم و به آیات زیر گوش جان فرا مى‌دهیم:

1. (قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ)⁽¹⁾

2. (أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللهَ لَهُ مُلْکُ السَّمَوَاتِ وَ الاَْرْضِ وَ مَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللهِ مِنْ وَلِىٍّ وَ لاَ نَصِیرٍ)⁽²⁾

3. (ذَلِکُمُ اللهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ)⁽³⁾

4. (وَ اللهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشَاءُ وَ اللهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ)⁽⁴⁾

5. (ذَلِکُمُ اللهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ)⁽⁵⁾

6. (قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ لاَ یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَوَاتِ و لاَ فِی الاَْرْضِ وَ مَا لَهُمْ فِیهِمَا مِنْ شِرْکٍ وَ مَا لَهُ مِنْهُمْ مِّنْ ظَهِیرٍ)⁽⁶⁾
 
ترجمه:

1. «بگو: بار الها! اى مالک حکومتها! به هر کس بخواهى، حکومت مى‌بخشى و از هر کس بخواهى، حکومت را مى‌گیرى، هر کس را بخواهى، عزّت مى‌دهى و هر که را بخواهى خوار مى‌کنى. تمام خوبیها به دست توست، تو بر هر چیزى توانایى».
2. «آیا نمى‌دانستى که حکومت آسمانها و زمین، از آن خداست؟! (و حق دارد هر گونه تغییر و تبدیلى در احکام خود طبق مصالح بدهد؟!) و جز خدا، ولىّ و یاورى براى شما نیست. (و اوست که مصلحت شما را مى‌داند)».
3. «...این است خداوند، پروردگارشما که‌ حکومت (عالم‌هستى)از آن‌ اوست،هیچ‌ معبودى‌ جز او نیست، پس چگونه از راه حق منحرف مى‌شوید؟!».
4. «...خداوند، مُلکش را به هر کس بخواهد، مى‌بخشد، و احسان خداوند، وسیع است و (از لیاقت افراد) آگاه است».
5. «و کسانى را که جز او مى‌خوانید (و مى‌پرستید) حتّى به اندازه پوست نازک هسته خرما مالک نیستند!».
6. «بگو: «کسانى را که غیر از خدا (معبود خود) مى‌پندارید بخوانید! (آنها هرگز گرهى از کار شما نمى‌گشایند، چرا که) آنها به اندازه ذرّه‌اى در آسمانها و زمین مالک نیستند، و نه در (خلقت و مالکیّت) آنها شریکند، و نه یاور او (در آفرینش) بودند».

شرح مفردات

«ملک» بنابر آنچه در مقائیس آمده است، در اصل به معناى قوّت بر چیزى است، و به همین جهت تملیک به معناى تقویت آمده است. سپس این تعبیر در آنجایى که انسان صاحب چیزى مى‌شود به کار رفته، چرا که انسان قوّت و قدرت بر آن دارد. به همین جهت به آبى که همراه مسافر است «مَلَکَ» (بر وزن سبب) گفته مى‌شود، چرا که هنگامى که مسافر آب همراه دارد (مخصوصاً در بیابان‌هاى خشک آن روز) نیرومند و مسلّط بر کار خویش است.
«مَلِک» (بر وزن خشن) به سلطان و پادشاه گفته مى‌شود، به خاطر قوّت و قدرتى که در کشور خود دارد.
«ملکوت» به معناى عزّت و سلطنت است.
«اِملاک» (بر وزن اجلاس) در لغت عرب به معناى تزویج کردن آمده، چرا که همسر را همچون ملک خود مى‌دانستند.
بالاخره «مملکت» در لغت عرب به معناى حکومت و عزّت سلطنت است، سپس به آب و خاک اطلاق شده است.

تفسیر و جمع‌بندى

خداوندا! مالک الملک تویى!

مفسّران گفته‌اند که آیه نخست زمانى نازل شد که پیغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) بعد از فتح مکّه، یا به هنگام حفر خندق، قبل از جنگ احزاب، نوید فتح ایران و روم و یمن را به مسلمانان داد، و منافقان آن را یکنوع بلندپروازى و خیال‌بافى و طمع در امور محال پنداشتند.⁽⁷⁾
در این هنگام آیه فوق نازل شد و به آن بى‌خبران هشدار داد که مالک تمام کشورها خدا است، و فرمود: «بگو: "بار الها! اى مالک حکومتها"!»: (قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ).
«به هر کس بخواهى، حکومت مى‌بخشى و از هر کس بخواهى، حکومت را مى‌گیرى، هر کس را بخواهى، عزّت مى‌دهى و هر که را بخواهى خوار مى‌کنى.»: (تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ).
نه فقط حکومت‌ها و عزّت و ذلّت که «تمام خوبیها به دست تو است، تو بر هر چیزى توانایى"»: (بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ).⁽⁸⁾
در حقیقت قدرت خداوند بر همه چیز، دلیل حاکمیت او بر پهنه زمین و آسمان است.
روشن است که مالک بودن خداوند، هم جنبه عمومى دارد، هم حقیقى، در حالى که در مورد دیگران که در جمله (تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ) آمده، همه جنبه جزئى دارد و مجازى.
این‌که بعضى از مفسّران، مفهوم آیه را محدود به فتوحات پیغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) یا عزّت مؤمنان و ذلّت یهود، و امثال آن، دانسته‌اند، هیچ‌گونه دلیلى بر آن نیست. بلکه آیه، مفهوم گسترده و وسیعى دارد، که همه حکومت‌ها و عزّت‌ها و ذلّت‌ها را شامل مى‌شود، و آنچه گفته‌اند از مصداق‌هاى روشن آن است.
در واقع جمله آخر: (إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) به منزله دلیلى بر این مالکیّت کلیّه و مطلقه الهیّه است.
واضح است که مشیّت و اراده الهى که در این آیات بر آن تکیه شده، به این معنا نیست که خدا بى حساب عزّت مى‌دهد یا ذلّت، حکومت مى‌بخشد یا مى‌گیرد، بلکه او در عالم اسباب، یک سلسله عوامل براى پیروزى و شکست قرار داده است، که اینها مظاهر مشیّت و اراده او هستند.
اگر یک روز، مسلمانان سرزمین اندلس را - که دروازه اروپا بود - گشودند و یا روز دیگر آنها از آن سرزمین آباد بیرون رانده شدند، همه بر طبق آن اسباب است که مظاهر مشیّت خدا هستند.
اگر یزیدها و چنگیزها نیز بر مردم مسلّط مى‌شوند، اى بسا نتیجه اعمال خود مردم است که مستحق چنین حکومت‌هایى مى‌باشند، که گفته‌اند: هر ملتى شایسته همان حکومتى است که بر او حاکم است.
از اینجا پاسخ بسیارى از سؤالات که در مورد آیه فوق مطرح مى‌شود آشکار مى‌گردد، و نیازى به توضیح بیشتر نیست.

توضیحات

1. اثرات تربیتى ایمان به توحید مالکیّت و حاکمیّت

طغیان‌ها، غرورها، سرکشى‌ها، و بخل‌ها و حسادت‌ها غالباً از اینجا سرچشمه مى‌گیرد که انسان خود را مالک حقیقى اموالى را که در اختیار دارد مى‌پندارد، یا اگر حکومتى در دائره وسیع یا کوچک در اختیار او است خود را مطلق العنان مى‌شمرد که این دیدى است شرک‌آلود و سرچشمه انواع گناهان و مفاسد اجتماعى.
امّا هنگامى که با عینک توحید به این جهان نگاه کند و همان‌گونه که در آیات بالا آمده جهان را ملک طلق خداوند ببیند، طبعاً همانطور که در سوره حدید، آیه 7 آمده است: (وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ): «و از آنچه شما را جانشین و نماینده (خود) در آن قرارداده انفاق کنید» خود را امانت‌دار الهى مى‌شمرد، و اگر با تمام وجودش این معنا را پذیرا گردد چگونه ممکن است در انجام دستور صاحب اصلى امانت کوتاهى کند یا بخل و حسادتى نشان دهد.
چگونه تصوّر مى‌شود این اموال سبب غرور و طغیان او گردد؟! مگر مال او است؟! آیا یک کارمند بانک به خاطر میلیون‌ها پول که همه روز به دست او مى‌آید مغرور مى‌شود؟!
همچنین در مورد حکومت‌ها و پست‌هایى که در دست اشخاص است. آنها جز نماینده خداوند در بخش کوچکى از این عالم هستى نیستند و با این درک و دید چه غرور و چه طغیانى و چه ظلم و چه فسادى ممکن است از او سر زند؟ این بینش توحیدى جهان انسانیّت را به رنگ دیگرى در مى‌آورد، رنگ خدایى، رنگ صلح و صفا و امنیت، و رنگ انفاق و ایثار!

2- سوء استفاده از مفهوم خدا مالکى