تفسير موضوعي قرآن كريم
برگرفته شده از کتاب پيام قرآن نوشته آيت الله العظمي مکارم شيرازي
درهاى دوُزخ و درکات آن مقدمه:
از آیات متعددى در قرآن مجید استفاده مى شود که جهنّم داراى درهاى متعدد است و در یک آیه تصریح به هفت در شده است.
آیا این درها اشاره به اعمالى است که انسان را به دوزخ مى کشاند و در حقیقت راه ورود انسان ها به جهّنم است؟ همان گونه که درباره درهاى بهشت گذشت.
یا اشاره به طبقات جهنم و در کات آن است، که در روایات متعددى به آن اشاره شده است؟ و یا هر دو معنا در مفهوم این آیات جمع است؟.
بهتر این است نخست به سراغ تفسیر آیات مربوط به این قسمت برویم تا پاسخ سؤال بالا را در یابیم.
با این اشاره به قرآن باز مى گردیم و به آیات ذیل گوش جان فرا مى دهیم:
1- (وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ اَجْمَعینَ - لَها سَبْعَةُ اَبْواب لِکُلِّ باب مِنْهُم جُزْءٌ مَقْسُومٌ) (حجر 43 - 44).
2- (فَادْخُلُوا اَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها فَلَبِئْسَ مَثْوَى المُتَکَبِرینَ) (نحل - 29).(1)
3- (وَسیقَ الذَّینَ کَفَرُوا اِلى جَهَنَّمَ زُمَراً حَتَّى اِذا جائُواها فُتِحَتْ اَبْوابُها)(زمر - 71).
4- (اِنَّ المُنافِقِینَ فی الدَّرْکِ الأسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدلَهُمْ نَصیراً) (نساء - 145).
ترجمه:
1- و جهنم میعادگاه همه آنهاست، هفت در دارد، و براى هر درى گروه معینى از آنها تقسیم شده اند.
2- اکنون از درهاى جهنم وارد شوید در حالى که جاودانه در آن خواهید بود، چه جاى بدى است جایگاه مستکبران؟!
3- و کسانى که کافر شدند گروه گروه به سوى جهنم رانده مى شوند، وقتى به دوزخ مى رسند درهاى آن گشوده مى شود.
4- منافقان در پائین ترین مرحله دوزخ قرار دارند و هرگز یاورى براى آنها نخواهى یافت.
تفسیر و جمع بندى
منظور از درهاى جهنم چیست؟
در نخستین آیه، با اشاره به پیروان شیطان که در آیات قبل از آنها سخن گفته شده است، مى فرماید: «جهنّم وعده گاه همه آنهاست - هفت در دارد و براى هر درى گروهى از آنها تقسیم شده اند» (وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمْوْعِدُهُمْ اَجْمَعین لَها سَبْعَةُ اَبْواب لِکُلِّ باب مِنْهُم جُزْءٌ مَقْسُومٌ).
در اینکه منظور از ابواب جهنم (درهاى دوزخ) چیست؟ مفسّران احتمالات گوناگونى ذکر کرده اند.
نخست اینکه: اشاره به درهاى ورودى دوزخ است که همه به یک کانون منتهى مى گردد همانند درهاى متعدد ساختمان هاى معمولى این جهان، و در حقیقت اشاره به کثرت وارد شوندگان در این مرکز قهر الهى است.
این احتمال با توجه به روایات متعددى که در تفسیر این آیه آمده است بعید به نظر مى رسد.
دیگر اینکه منظور طبقات مختلف دوزخ است که از نظر شدت عذاب با همدیگر متفاوت مى باشند، بنابراین هریک از این درهاى هفتگانه در واقع به یکى از این طبقات گشوده مى شود.
روایات متعددى که از طرق اهلبیت(علیهم السلام) و اهل سنت رسیده گواه این تفسیر است.
در حدیثى که در دُرّ المنثور از علی(علیه السلام) آمده مى خوانیم که فرمود: اَتَدْرُونَ کَیْفَ اَبوابُ جَهَنَّمَ؟ قُلْنا کنَحْوِ هذهِ الأبْوابِ! قالَ: لا ولکنّها هکذا و وَضَعَ یَدَهُ فَوقَ یَدِهِ وَبسَطَ یَدَهُ عَلى یَدِهِ: «آیا مى دانید درهاى دوزخ چگونه است، گفتیم مانند همین درها، فرمود: نه، آنها این چنین است، سپس امام(علیه السلام) یک دست خود را بر دیگرى گذارد و آن را گشود (اشاره به اینکه آنها طبقاتى روى همدیگر قرار دارد).(2)
در حدیث دیگرى از همان حضرت(علیه السلام) آمده سَبْعَةُ اَبْوابِ النَّارِ مُتطابقاتِ; «هفت در در دوزخ است که روى یکدیگر قرار دارد».(3)
و نیز در حدیث دیگرى از همان حضرت نقل شده که بعد از تفسیر درهاى هفتگانه دوزخ به طبقاتى که بعضى بالاى بعض دیگر قرار دارند، نام هاى این طبقات را چنین شمرد: از همه پائین تر «جهنم»، و بالاى آن «لظى»، و بالاى آن «حطمه»، و فوق آن «سقر»، و بالاى آن «جحیم» و فوق آن «سعیر» و برتر از آن «هاویه» است (ولى در بعضى از روایات پائین ترین «هاویه» و بالاترین «جهنم» شمرده شده.(4)
سوّمین احتمال اینکه تعدد این درها به خاطر تعدد اقوام مختلفى است که از آنها وارد مى شوند.
در تفسیر روح المعانى از پاره اى از منابع خبرى نقل شده که: در اوّل ویژه مسلمانان موحّد گنهکار است، و در دوّم از آن یهود، در سوّم از آن نصارى، و در چهارم مخصوص ستاره پرستان، و در پنجم از آن مجوس، و در ششم از آن مشرکان و آخرین در مخصوص منافقان است!.(5)
چهارمین تفسیر اینکه: منظور از این درها همان اعمال و گناهانى است که سرچشمه ورود در دوزخ است.
شاهد این سخن اوّلا مقابله اى است که با درهاى بهشت وجود دارد، و در مورد درهاى بهشت در بعضى از روایات صریحاً آمده بود که «جهاد» یکى از درهاى بهشت است، و یا اینکه یکى از درهاى بهشت به نام «باب المجاهدین» است(6)اعمال آدم همچون «صبر» و «شکر» و مانند آن دارد.
ثانیاً: روایاتى است که نشان مى دهد که از بعضى از درهاى جهنم فرعون و هامان و قارون، و از بعضى مشرکان، و از بعضى دشمنان خاندان پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) وارد مى شوند(7)گناهان مختلف است.
ولى سه تفسیر اخیر قابل جمع با یکدیگر است، چرا که طبقات جهنّم یکى از دیگرى دردناک تر، و گروه هایى که وارد آنها مى شوند یکى از دیگرى گنهکارترند، و اعمالى که آنها انجام مى داده اند یکى از دیگرى بدتر است، و به این ترتیب هر سه تفسیر در یک مفهوم جمع مى شود، و در نتیجه درهاى جهنّم در واقع پیام آور این حقیقت است که همان طور که اعمال آدمى با هم متفاوت و اصناف مجرمان و کفّار با هم مختلفند، مجازات آنها نیز در جهان دیگر یکسان نیست و با یکدیگر فرق بسیار دارد.
در دوّمین آیه کفّارى را که با انتخاب این راه غلط بر خود ظلم و ستم کردند مخاطب ساخته مى فرماید «اکنون (در قیامت) از درهاى جهنّم وارد شوید، در حالى که همیشه در آن خواهید بود، و چه جاى بدى است جایگاه متکبّران»؟! (فَاَدْخُلُوا اَبوابَ جَهَنَّمَ خالدینَ فلیها فَلَبئْسَ مَثْوى المُتَکَبِرینَ).
قابل توجّه اینکه در اینجا «ابواب جهنّم» به صورت جمع ذکر شده، در حالى که هر گروهى از یک در وارد مى شوند نه از درهاى متعدد (دقت کنید).
این تعبیر ممکن است به خاطر این باشد که مخاطب ها در این آیه جمعند، و طبعاً هنگامى که یک جماعت مى خواهد وارد مکانى شود که درهاى متعدد دارد هر گروهى از درى وارد مى شوند، پس مجموعاً از درهاى متعدد وارد شده اند.
یا اینکه هر گروه از آنان، تحت عنوان خاصّى از یکى از درها، که ویژه آن گروه است وارد دوزخ مى گردند.
این احتمال نیز وجود دارد که مخاطبین این آیه در طبقات پایین دوزخ قرار دارند و طبعاً باید از درها و طبقات متعددى بگذرند تا به آنجا برسند.
به هر حال در این آیه فقط سخن از درهاى دوزخ است، اما توضیحى درباره تعداد آنها نیست، به تعبیر دیگر دوزخ همانند بعضى از زندان هاى وحشتناک و تو در تو است که از بندهایى تشکیل شده، گروهى از گمراهان سرسخت که باید در «درک اسفل» یا «قعر جهنم» یا طبقات نزدیک به آن باشند طبعاً باید از همه این طبقات عبور کنند.
در سوّمین آیه همین موضوع با تعبیر دیگرى عنوان شده است، مى فرماید: «و کسانى که کافر شدند گروه گروه به سوى دوزخ رانده مى شوند، هنگامى که به آن مى رسند درهایش گشوده مى شود» (وَیَسْقَ الذَّینَ کَفَرُوا اِلى جَهَنَّمَ زُمَراً حَتَّى اِذا جائُوها فتِحَتْ ابوابُها).
این تعبیر گویا اشاره به این است که «جهنم» حضور آنها را درک مى کند، هنگامى که آنان نزدیک مى شوند ناگهان درها گشوده مى شود، و این مشاهده ناگهانى وحشت بیشترى در آنها ایجاد مى کند در حالى که همین معنا در مورد بهشتیان نیز آمده و آن سبب مزید سرور و خوشحالى آنهاست باز در اینجا به تعدد درهای دوزخ برخورد مى کنیم بى آنکه تعداد آنها بیان شده باشد، و باز در اینجا سخن از گشوده شدن تمام درهاست در حالى که هرگروهى از درى وارد مى شوند، انتخاب این تعبیر ممکن است به دلائلى باشد که در آیه قبل به آن اشاره شد.
در چهارمین آیه سخن از درها نیست، بلکه تنها سخن از طبقه پائین جهنم است که نشان مى دهد جهنم داراى طبقات مختلفى است، مى فرماید: «منافقان در طبقه پائین دوزخ قرار دارند، و هرگز یاورى براى آنها نخواهى یافت» (اِنَّ المُنافِقِین فی الدَرْکِ الأسْفَلِ مِن النار وَلَنْ تجِد لَهُمْ نصیراً).
در لسان عرب به پله هایى که به طرف بالا مى رود «درجه» و به پله هایى که سمت پایین مى رود (مانند پله هاى سرداب) «درکه» مى گویند.
این واژه از ماده «درک» (بر وزن مرگ) به معناى رسیدن به چیزى است، لذا به طناب هایى که به یکدیگر متصل مى کنند تا به قعر چاه یا دریا برسد، «دَرَک» (بر وزن فلک) مى گویند.
عمیق ترین نقطه دریا یا مکان هاى دیگر، «دَرک» (بر وزن مرگ) نامیده مى شود، نبابراین توصیف «الدرک» در آیه شریفه به «الأسفل» از قبیل تأکید و قید توضیحى است.
به هر حال این آیه تنها آیه اى است که اشاره به طبقات جهنم دارد، و مى توان آیات سابق را که از درهاى جهنم سخن مى گفت با آن تطبیق کرد، و نتیجه آن همان چیزى است که از روایات سابق استفاده شد، که درهاى جهنّم در عرض هم نیست بلکه در طول هم است، بعضى بالاى دیگرى قرار دارد.
فخر رازى در تفسیر خود، بعد از آنکه «درک» را به معناى دورترین نقطه قعر چیزى تفسیر مى کند، مى گوید: «ظاهر این تعبیر قرآنى این است که جهنّم داراى طبقاتى است، و ظاهر این است سخت ترین طبقات جهنّم همان طبقه پائین است».(8)
قابل توجه اینکه در این آیه پائین ترین قعر دوزخ براى منافقان! ذکر شده، این به خوبى نشان مى دهد که «نفاق» بدترین گناه و پست ترین نقطه دوزخ است، دلیل آن هم روشن است، خطرى که از ناحیه منافقان دامان جامعه اسلامى را مى گیرد به مراتب از خطر کفار و دشمنانى که با صراحت، کفر و عداوت خود را آشکار مى سازند بیشتر است.
در حدیثى نیز درباره علماى فاسد مى خوانیم: اِنَّ مِنَ العُلماءِ مَنْ یُحِبُ اَنْ یَخْزُنَ عِلْمَهُ وَ لا یُؤخَذُ عَنْه، فذاکَ فی الدَرْکِ الأسْفَلِ مِنَ النارِ: «بعضى از دانشمندان هستند که دوست دارند علم خود را احتکار کنند و کسى از آنها بهره نگیرند، اینها در پایه اسفل از آتشند»!.(9)
چنانکه گفتیم از بعضى روایات نیز استفاده مى شود که براى هریک از درهاى هفتگانه دوزخ اصحاب خاص است، مثلا از یک در فرعون و هامان و قارون وارد مى شوند، و از در دیگرى بنى امیه، و از در دیگرى مشرکان، و همینطور.(10)
بدیهى است ورود فرعون و هامان و قارون، یا بنى امیه، از این درها، به خاطر اعمال و عقائد آنها است و به همین دلیل کسانى که در خط آنها و پیرو مکتب عقیدتى و علمى آنان باشند قاعدتاً از همان درها وارد مى شوند، و بنابراین رابطه میان «درها» و «اعمال و عقائد» انسان ها روشن مى شود.
پی نوشتها:
(1). شبیه همین معنا در آیات 72 زمر و 76 غافر آمده است.
(2). الدّرالمنثور، جلد 4، صفحه 99.
(3). نورالثقلین، جلد 3، صفحه 18، حدیث 62.
(4). همان مدرک، صفحه 19، حدیث 64.
(5). روح المعانی، جلد 14، صفحه 48 - تفسیر قرطبى، جلد 5، صفحه 3646.
(6). کافى، جلد 5، صفحه حدیث 2.
(7). بحار، جلد 8، صفحه 285، حدیث 11.
(8). تفسیر فخر رازى، جلد 11، صفحه 87.
(9). بحار، جلد 8، صفحه 31، حدیث 76.
(10). بحار، جلد 8، صفحه 285، حدیث 11.