تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
عصمت امامان
مصونيّت از خطا و فراموش كارى و گناه، يكى ديگر از شرائط عمومى امامان راستين است، و در واقع تمام دلائلى كه دلالت بر «معصوم بودن پيامبران الهى» دارد; دلالت بر «عصمت امامان(عليهم السلام)» نيز دارد، چرا كه مسئوليت آنان تا حدّ زيادى به يكديگر شباهت دارد.
درست است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) بنيانگذار شريعت است و با عالم وحى در ارتباط مى باشد; ولى امامان(عليهم السلام) نيز حافظان شريعت اند.البتّه وحى بر آنان نازل نمى شود، ولى در امر هدايت مردم و حفظ احكام و حدود الهى، و نشر كامل آيات آسمانى به دنبال پيامبر(صلى الله عليه وآله) گام بر مى دارند و به همين دليل در بسيارى از صفات مشترك اند و با هم شباهت دارند.
بنابراين تمام دلايل عمده اى كه در بحث عصمت انبياء آورديم(1) در مورد امامان راستين نيز صادق است.
با اين اشاره به بعضى از آيات قرآنى كه در اين زمينه است، باز مى گرديم و سخن را از قرآن شروع مى كنيم:
1ـ ( اِنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً): «خداوند فقط مى خواهد پليدى (گناه) را از شما اهل بيت دور كند و كاملاً شما را پاك سازد»(2).
در بحث هاى پيشين در مورد عظمت مقام امامت و ولايت (به هنگام تفسير آيه 124 سوره بقره) در داستان ابرهيم(عليه السلام) خوانديم، كه خداوند اين پيامبر بزرگ را مورد آزمايش هاى مهمّ متعدّدى قرار داد و هنگامى كه از عهده همه آن آزمايش هاى مهم برآمد، فرمود: ( اِنّى جاعِلُكَ لِلنّاسِ اِماماً): «من تو را امام و پيشواى مردم قرار دادم.» (امامت به معنى حكومت بر جسم و جان و روح و تن و تربيت نفوس و جوامع بشرى است).
جالب اينكه هنگامى كه ابراهيم(عليه السلام) اين مقام را براى بعضى از ذريه و فرزندان خود تقاضا كرد با اجابت مشروط الهى روبرو شد، فرمود: ( لايَنالُ عَهدِى الظّالِمينَ): «پيمان من، به ستمكاران نمى رسد، مگر آنها كه شايسته اند» (تنها آن گروه از فرزندان تو كه پاك و معصوم اند شايسته اين مقام هستند)».
در بحث هاى آنجا روشن شد كه چگونه اين جمله از آيه، دليل بر معصوم بودن امامان و پيشوايان الهى است، و كسانى كه در طول عمر از نظر اعتقادات راه شرك و كفر را پوئيده اند، و يا در اعمال خود ظلم و ستمى بر خويش يا ديگران روا داشته اند، شايسته اين مقام نيستند. چرا كه ظلم به معنى وسيع كلمه، هم ظلم و شرك و كفر و انحرافات عقيدتى را شامل مى شود و هم هرگونه تعدّى به ديگران و ظلم بر خويشتن از طريق ارتكاب گناه را در بر مى گيرد.
و از آنجا كه اين بحث ها به طور مشروح و مستوفى در آنجا آمده نيازى به تكرار آن نمى بينيم; بنابراين پايه اصلى اشتراط عصمت در امامان و پيشوايان الهى قرآن مجيد در همان آيه گذشته است.
اكنون به آيه تطهير باز مى گرديم و مسأله عصمت را در اين آيه بررسى مى كنيم، درست است كه اين آيه در لابلاى آيات مربوط به همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله)است ولى آيه تطهير كه در لابلاى آنها نازل شده لحن جداگانه اى دارد و نشان مى دهد هدف ديگرى را دنبال مى كند; چرا كه آيات قبل و بعد همه با ضميرهاى جمع مؤنّث است، ولى آيه مورد بحث با ضمائر جمع مذكر آمده است!
در آغاز اين آيه همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) را مخاطب مى كند و به آنها دستور مى دهد كه در خانه هاى خود بمانيد و هم چون دوران جاهليت نخستين در ميان مردم ظاهر نشويد و نماز را بر پا داريد و زكات را بپردازيد، و خدا و پيامبرش را اطاعت كنيد: ( وَقَرْنَ فى بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الجاهِليَّةِ الاوُلى وَ اَقِمْنَ الصَّلوةَ و آتينَ الزَّكاةَ وَ اَطِعْنَ اللهَ وَ رَسُولَهُ)(3).
تمام شش ضميرى كه در اين بخش از آيه آمده است همه به صورت جمع مؤنّث است (دقت كنيد).
سپس لحن آيه طور ديگرى مى شود، و مى فرمايد: «خداوند فقط مى خواهد پليدى (گناه) را از شما اهل بيت دور كند و شما را كاملا پاك سازد»: ( اِنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِرَّكُمْ تَطْهيراً).
در اين بخش از آيه دو ضمير جمع به كار رفته است كه هر دو به صورت جمع مذكر آمده است.
درست است كه صدر و ذيل يك آيه معمولا يك مطلب را دنبال مى كند; ولى اين سخن در جايى است كه قرينه اى بر خلاف آن وجود نداشته باشد; بنابراين كسانى كه اين قسمت از آيه را نيز ناظر به همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله) دانسته اند سخنى بر خلاف ظاهر آيه و قرينه موجود در آن، يعنى تفاوت ضميرها، گفته اند.
از اين گذشته در مورد اين آيه دسترسى به روايات متعددى داريم كه علماى بزرگ اسلام اعم از اهل تسنن و شيعه، آن را از شخص پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل كرده اند و در معروف ترين منابع فريقين كه مورد قبول آنها است اين روايات به وفور و كثرت آمده است.
اين روايات همگى حاكى از آن است كه مخاطب در اين آيه، پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و على و فاطمه و حسن و حسين(عليهما السلام) مى باشند (نه همسران پيامبر) كه توضيح اين مطلب بعداً به طور مشروح خواهد آمد.
ولى قبل از ورود در بحث روايات، لازم است به تفسير تعبيرات آيه بپردازيم:
استفاده از تعبير «انّما» كه عموماً براى حصر به كار مى رود و در فارسى امروز لفظ معادل إنّما كلمه فقط يا تنها است دليل بر اين است كه موهبتى كه در اين آيه آمده ويژه خاندان پيامبر(صلى الله عليه وآله) است و شامل ديگران نمى شود.
جمله «يُريد» ـ خداوند اراده دارد و مى خواهد ... ـ اشاره به اراده تكوينى پروردگار است، يعنى خداوند با يك فرمان تكوينى، اراده كرده است كه شما را از هرگونه آلودگى پاك و مصون دارد، نه اراده تشريعى; زيرا اراده تشريعى به معنى مكلف ساختن آنها به حفظ پاكى خويش است و مى دانيم اين تكليف منحصر به خاندان پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيست و همه مسلمانان مكلّف و موظف اند كه خود را پاك نگهدارند.
ممكن است تصوّر شود كه اراده تكوينى موجب يك نوع جبر است و در اين صورت معصوم بودن، فضيلت و افتخارى نخواهد بود؟
پاسخ اين سخن را در جلد هفتم در بحث معصوم بودن پيامبران بطور مشروح آورديم، و در اينجا به طور خلاصه اشاره مى كنيم: معصومان داراى دو نوع شايستگى هستند شايستگى ذاتى و موهبتى، و شايستگى اكتسابى از طريق اعمال خويش و ملكات درونى; و از مجموعه اين دو شايستگى كه حداقل يكى از آن جنبه اختيارى دارد آن مقام والا حاصل مى شود. به تعبير ديگر اراده الهى، زمينه هاى الهى توفيق را براى وصول به اين مقام والا فراهم مى سازد; و بهره گيرى از اين توفيق به اراده خود آنان بستگى دارد. (دقّت كنيد)
ترك كردن گناه براى آنها محال عادى است نه محال عقلى. فى المثل. محال عادى اين است كه يك شخص عالم و با ايمان شراب را با خود به مسجد ببرد و در صف جماعت بنوشد ولى مسلّماً اين امر يك محال عقلى نيست، و با اختيارى بودن اين كار منافات ندارد. يا در مثال ديگر يك آدم عاقل هرگز لخت مادر زاد در كوچه و خيابان ظاهر نمى شود اگر چه انجام اين كار براى او عقلاً محال نيست، بلكه سطح فكر و معرفت او اجازه نمى دهد كه چنين كارى را انجام دهد، با اينكه فعل و ترك آن در اختيار او است.
انجام گناهان براى پيامبران و امامان نيز همين گونه (محال عادى) است. درست است كه معصوم بودن از امدادهاى الهى است ولى امدادهاى الهى نيز بى حساب نيست; همانگونه كه قرآن درباره ابراهيم خليل (عليه السلام) مى فرمايد: و «(ياد كنيد) هنگامى كه پروردگار ابراهيم، او را با دستوراتى آزموده; و او به طور كامل از عهده آنها برآمد».(4)
واژه «رجس» در لغت به معنى شىء ناپاك است، خواه از نظر طبع آدمى يا به حكم عقل يا شرع، و يا همه اينهاآلوده و منفور محسوب مى شود. به همين جهت راغب در مفردات بعد از آنكه رجس را به معاى شئ قَذِر (آلوده) معنى مى كند; چهار صورت براى آن ذكر مى نمايد (همان چهار صورتى كه در بالا گفته شد آلوده از نظر طبع آدمى، يا عقل، يا شرع، و يا همه اينها) و اگر در بعضى از كلمات بزرگان رجس به معنى گناه يا شرك يا اعتقاد باطل يا بخل و حسد تفسير شده در حقيقت بيان مصداق هايى از اين مفهوم وسيع و گسترده است.
به هر حال با توجه به الف و لام جنس كه بر سر اين كلمه آمده (اَلرِّجْس) و در اينجا معنى عموم را مى رساند مفهوم آيه چنين است كه خداوند اراده كرده هرگونه و هر نوع از انواع آلودگى را از آنان دور سازد.
جمله ( وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً) با توجه به اينكه معنى واژه تطهير، پاك ساختن است; تأكيد مجدّدى است بر مسأله نفى رجس و نفى همه پليدى ها كه در جمله قبل آمده است; و واژه «تطهيراً» كه به اصطلاح بصورت مفعول مطلق آمده باز هم تأكيد ديگرى بر اين معنى است.
نتيجه اينكه خداوند با انواع تأكيدها اراده فرموده است كه اهل بيت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را از هرگونه پليدى و آلودگى پاك و مبرّا سازد.
مسلّم است كه در درجه اوّل شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) را كه صاحب اصلى خانه است را شامل مى شود و بعد بقيه را، حال ببينيم بقيه اهل بيت چه كسانى هستند؟
پی نوشتها :
1. در جلد هفتم صفحه 181 تا 199.
2. سوره احزاب، آيه 33.
3. سوره احزاب، آيه33.
4. سوره بقره، آيه 124 و توضيح بيشتر در زمينه اين مسأله كه معصوم بودن با اختيارى بودن اعمال معصومان منافات ندارد، در جلد هفتم پيام قرآن، صفحه 193 به بعد مورد بحث قرار گرفته است.