تفسير موضوعي قرآن كريم

برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی

ارسال رسل و انزال کتب، و به تعبیر دیگر بعثت پیامبران الهى و نزول کتاب هاى آسمانى، رابطه مستقیمى با جهان بینى قرآن دارد.

هنگامى که قرآن مى گوید: (وَ مَا خَلَقْتُ الجِنَّ وَ الاِْنْسَ اِلاَّ لِیَعْبُدُونَ): «من جن و انس را نیافریدم مگر براى این که مسیر عبودیت و بندگى مرا طى کنند»⁽¹⁾

و یا مى گوید: (یَا أَیُّهَا الاِْنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاَقِیهِ): «اى انسان تو با تلاش و رنج به سوى پروردگارت مى روى و او را ملاقات خواهى کرد»⁽²⁾مى توان فهمید که در این راه طولانى و پرخوف و خطرى که انسان رو به سوى کمال مطلق یعنى ذات پاک خداوند پیش مى رود، هرگز بى نیاز از رهبران الهى نیست، و طى این مرحله بى همرهى خضر کردن، نتیجه اش گرفتار شدن در ظلمات و گمراهى است.

به همین دلیل انبیاء به عنوان رهبران و کتب آسمانى به عنوان دستورالعملها تعیین مى شوند، تا همت آنها بدرقه راه انسان گردد و این نوسفران را همرهى کنند تا به سر منزل مقصود برسند و از ظلمات رهایى یابند.

به تعبیر دیگر: زندگى اجتماعى انسان نه در مرحله قانون گذارى، و نه در مرحله ضمانت اجرا، و نه تأمین عدالت اجتماعى بدون هدایت جهان غیب و ذات پاک الهى ممکن نیست، در حقیقت انبیاء و پیامبران حلقه اتصال جهان انسانیت با «عالم غیب» اند.

با این اشاره به قرآن باز مى گردیم و ببینیم قرآن مجید در این زمینه چه مى گوید:

1- (هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الاُْمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ)⁽³⁾

2- (رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ)⁽⁴⁾

3- (کَمَآ اَرْسَلْنَا فِیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیَاتِنَا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُعَلِّمُکُمْ مَّا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ)⁽⁵⁾

4- (لَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَ اَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ)⁽⁶⁾

5- (اَلَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِىَّ الاُْمِّىَّ الَّذِى یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِى التَّوْراةِ وَ الاِْنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الاَْغْلاَلَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ... اُولَئِکَ هُمُ المُفْلِحُونَ)⁽⁷⁾

6- (الر کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ)⁽⁸⁾

7- (وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلاَّ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ)⁽⁹⁾

8- (رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ)⁽¹⁰⁾

9- (کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ)⁽¹¹⁾

10- (هَذَا بَلاَغٌ لِلنَّاسِ وَ لِیُنْذَرُوا بِهِ وَ لِیَعْلَمُوا اَنَّمَا هُوَ إِلهٌ وَاحِدٌ وَ لِیَذَّکَّرَ اُولُوا الاَْلْبَابِ)⁽¹²⁾

11- (یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا للهِِ وِ لِلرَّسُولِ اِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُمْ)⁽¹³⁾

در این آیات، ده فلسفه درباره بعثت پیامبران شمرده شده است:

1و2. تعلیم و تربیت

در آیات یک و دو، اشاره به دو هدف عمده از اهداف بعثت و فلسفه ارسال رسل شده، که همان مسأله تعلیم و تربیت یا تربیت و تعلیم است.

نخست مى فرماید: «او کسى است که در میان جمعیّت درس نخوانده، پیامبرى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنان بخواند»: (هُوَ الَّذى بَعَثَ فِى الْاُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ)⁽¹⁴⁾

و از آنجا که تلاوت آیات حق مقدمه اى است براى تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت و زدودن آثار گمراهى و شرک، مى افزاید: «و آنها را تزکیه کند و کتاب قرآن و حکمت به آنها بیاموزد، هرچند قبل از آن در گمراهى آشکارى بودند: (وَ یُزَکِّیِهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ اِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِى ضَلاَلٍ مُبِینٍ).

درست است که هدف نهایى از تلاوت آیات و تعلیم کتاب و حکمت همان تزکیه و پاک سازى روح و جسم و فرد و جامعه است و آموختن کتاب و حکمت جنبه طریقى نسبت به تزکیه دارد و مقدّمه اى براى آن محسوب مى شود، ولى به خاطر اهمّیّت تزکیه، بر تعلیم کتاب و حکمت مقدّم شده است.

امّا در دوّمین آیه مورد بحث که بازگو کننده دعاى ابراهیم(علیه السلام) در حق امّت اسلام است، تعلیم کتاب و حکمت بر تزکیه مقدّم شمرده شده، و هرکدام را در جایگاه ویژه طبیعیش جاى داده است ومى فرماید: «پروردگارا! پیامبرى در میان آنها از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد و پاکیزه کند، زیرا تو توانا و حکیمى(و دراین کار قادرى )»: (رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ)⁽¹⁵⁾

اگرچه بشارت به انواع پاداش هاى مادّى و معنوى الهى و بیم دادن و انذار از کیفرهاى سخت روحانى و جسمانى، وسیله اى براى اجراى تعلیم و تربیت، و عاملى براى خارج کردن از ظلمت ها به نور است، ولى چون قرآن به خصوص و براى تاکید روى آن تکیه کرده، مى توان آن را به عنوان یکى از اهداف برانگیختن پیامبران شمرد.

در هفتمین آیه مورد بحث به این معنا اشاره کرده و مى فرماید: «ما پیامبران راجز (به عنوان ) بشارت دهنده و بیم دهنده نمى فرستیم»: (وَ مَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ اِلاَّ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ).⁽²⁴⁾

این آیه و آیات مشابه آن در قرآن مجید که بشارت و انذار را به عنوان برنامه اصلى انبیاء مى شمرد، پاسخى است به کسانى که انبیاء را خدا مى پنداشتند، و انتظار قدرت نمایى الهى از آنها داشتند و کسانى است که به دعوت آنها پشت کرده، و راه خلاف را مى پیمودند لذامى فرماید: همچنین به منزله پاسخ وظیفه آنها فقط بشارت و انذار است و بقیه امور مربوط به خدا است، و قبول هدایت مربوط به خود مردم مى باشد، لذا در پایان همین آیه مى خوانیم: «کسانى که ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند،نه ترسى برآنهاست و نه اندوهگین مى شوند»: (فَمَنْ آمَنَ وَ اَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ) :«و کسانى که آیات ما را تکذیب کنند، عذاب الهى به خاطر نافرمانى ها به آنها مى رسد»: (وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا یَمَسُّهُمُ الْعَذابُ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ).

اصولاً تمام انگیزه هاى انسانى را مى توان در این دو جمله معروف خلاصه کرد: جلب منافع و دفع مضار (اعم از مادى و معنوى) و بشارت و انذار به این دو انگیزه دامن مى زند و پایه اصلى هرگونه تربیت الهى و مردمى (مادى ـ معنوى) نیز بر همین دو اصل استوار است.

نه بشارت به تنهایى کافى است و نه انذار و مجازات، در تمام مراحل تربیت از لحظه طفولیّت گرفته تا دم مرگ باید این دو اصل اساسى بر زندگى انسان ها حاکم باشد و کسانى که یکى از این دو را نادیده بگیرند برنامه هایى ناموفق خواهند داشت و همان گونه که تشویق عامل حرکت است تهدید هم براى مجرمان سرسخت عاملى باز دارنده محسوب مى شود.

7- اتمام حجّت

معمولاً گروهى از مردم لجوج و خودخواه که قبول دعوت انبیاء را مخالف منافع یاامتناع مى کنندخویش مى بینند، از پذیرش آن سرباز مى زنند و با این که بعد از بعثت آنان موضع مخالفى دارند چنانچه بعثتى صورت نگیرد، ممکن است هزارگونه ادّعا کنند که اگر پیامبران الهى آمده بودند ما با آغوش باز از آنها استقبال مى کردیم و چنین و چنان بودیم.

به همین دلیل یکى از اهداف بعثت پیامبران اتمام حجّت بر این گروه و بر همه مخالفان است، این اتمام حجّت اوّلاً عدل الهى را روشن مى سازد و ثانیاً زبان دورغگویان پر مدّعا را قطع مى کند، یا به تعبیر علمى تر مسأله استحقاق مجازات را براى این گروه از استعداد به فعلیت مى رساند.

لذا در هشتمین آیه مورد بحث مى فرماید: «پیامبرانى (فرستادیم) که بشارت دهنده و بیم دهنده بودند تا براى مردم بعد از آنها بر خدا حجتى باقى نماند نسبت به همه اتمام حجت شود»: (رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ)⁽²⁵⁾

شبیه همین معنا در دو آیه دیگر از قرآن، دیده مى شود که مضمون هر دو یکى است ، مى فرماید: «اگر ما آنها را قبل از نزول قرآن با عذابى هلاک مى کردیم (در قیامت) مى گفتند: پروردگارا! چرا براى ما پیامبر نفرستادى تا از آیات تو پیروى کنیم، پیش از آن که ذلیل و رسوا شویم؟!»: (وَلَوْ اَنّا اَهْلَکْنَاهُمْ بِعَذَابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقَالُوا رَبَّنَا لَوْلاَ اَرْسَلْتَ اِلَیْنَا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى)،⁽²⁶⁾تفاوتى در آیه 47 سوره قصص آمده است.

8- رفع اختلاف

---