«مَلِکْ» و «مالِکْ» و «مَلیکْ»، هر سه از ماده «مُلْک» (بر وزن مرغ) است و به گفته مقاییس اللّغه، در اصل دلالت بر قوّت و قدرت دارد و از آنجا که صاحبان اموال مختلف، و همچنین حکمرانان و فرمانروایان داراى قدرت و قوّتند این اوصاف برآنان اطلاق شده است.
راغب در مفردات مى گوید: «مَلِک» به کسى گفته مى شود که در توده مردم از طریق امر و نهى تصرّف کند...
«مَلِک» معمولاً در مالکیت سیاسى گفته مى شود، و «مالک» در مسائل مالى بعضى گفته اند: مالک جامع‌تر از «مَلِک» است زیرا هر مالکى، مَلِک و حکمران آن چیز است، ولى هر مَلِک، مالک نخواهد بود.⁽⁷⁾
بعضى نیز گفته اند که «مالک» اختیاردار هرگونه تصرفى در ملک خود مى باشد، در حالى که «مَلِک» (حکمران) اختیار هرگونه تصرف را ندارد، بعلاوه مملوک نمى تواند به میل خود از تحت مالکیت مالک خویش درآید، در حالى که رعیّت مى توانند خود را از تحت حکومت حکمران خویش بیرون برند.⁽⁸⁾
البتّه این دو واژه هنگامى که به عنوان وصف خداوند به کار مى رود اشاره به مصداق اتم و اکمل آن و به یک معنا، اشاره به تنها مصداق حقیقى آن است، لذا مرحوم کفعمى در مصباح هنگامى که به واژه «مَلِک» مى رسد مى گوید: او کسى است که مالکیتش شامل تمام اصناف مملوکات مى شود، و هرگونه تصرف و امر و نهى در مورد مأموران خود دارد، کسى که در ذات و صفاتش از همه موجودات بى نیاز است و تمام موجودات در ذات و صفاتشان به او نیازمندند.⁽⁹⁾
این نکته نیز قابل توجّه است که مالکیّت و حاکمیّت مولود خالقیت است، و از آنجا که خالق به معناى حقیقى در عالم هستى تنها خدا است در حقیقت مالک اصلى نیز خدا مى باشد و اطلاق «مالِک» و «مَلِک» بر غیر او از این نظر یک اطلاق مجازى است.
«حاکم» از ماده «حکم» به گفته مقائیس اللّغه در اصل به معناى منع است و قبل از هر چیزى به معناى منع از ظلم و ستم مى باشد و «حکیم» را از آن نظر حکیم مى گویند که نیروى باز دارنده اى در مقابل کارهاى خلاف دارد.
توصیف خداوند به این صفت به خاطر آن است که همه موجودات را چه در عالم تکوین و چه در عالم تشریع از خلافکارى باز مى دارد و نهى مى کند. واژه «حکیم» از آن نظر که حکایت از علم خدا مى کند جزء صفات ذات است و از آن نظر که اشاره به آفرینش موجودات براساس نظم خاص، و تشریع قوانین براساس مصالح کامل و متقن دارد، جزء صفات فعل محسوب مى شود. (دقّت کنید.)
در کتاب التحقیق آمده است که فرق بین «حاکِمْ» و «حَکیمْ» و «حَکَمْ» به خاطر تفاوت هایى است که از هیئت اشتقاق آنها حاصل مى شود. «حکیم» به معناى کسى است که «حکم» براى او ثابت است و «حاکم» کسى است که حکم از او صادر مى شود و «حکم» همین معنا را توأم با ثبات بیشترى بیان مى کند.
ابن اثیر در نهایة مى گوید: «حَکَم» و «حکیم» در نام هاى خداوند به معناى حاکم است، سپس براى آن چند معنى ذکر مى کند: کسى که اشیاء را به نحو احسن ایجاد مى کند، کسى که از افضل اشیاء به بهترین وجهى آگاه است، کسى که از کارهاى خلاف (مخصوصاً ظلم و ستم) جلوگیرى مى کند.
«ربّ» چنانکه قبلاً هم اشاره کرده ایم داراى یک مفهوم اصلى و یک سلسله لوازم و شاخ و برگ هاى بسیار است و به همین دلیل موارد استعمال بسیارى دارد.
مفهوم اصلى آن چنانکه در مفردات آمده تربیت کردن و سوق دادن به سوى کمال است و از آنجا که این کار با مفاهیم دیگرى مانند اصلاح و تدبیر، مالکیت، حکومت، سیادت، تعلیم و تغذیه همراه است به هریک از این مفاهیم نیز اطلاق شده است. در لسان العرب مى خوانیم که «ربّ» علاوه بر این که بر ذات پاک خداوند اطلاق مى شود به معناى مالک، آقا، مدبّر، مربىّ، قیّم و منعم نیز آمده است.
در مصباح کفعمى نیز مى خوانیم که «ربّ» در اصل به معناى تربیت و سوق تدریجى چیزى به سوى کمال است، سپس این معناى مصدرى به عنوان مبالغه در معناى وصفى به کار رفته است، بعداً چهار قول درباره مفهوم اصلى آن ذکر مى کند: مالک، آقا، مدبّر، مربّى، و به ترتیب از مثال هاى «ربّ الدار، اَمّا اَحَدُ کُما فَیَسقِى رَبَّهُ خَمْراً»، و «ربّانیون» و «ربائب» به معناى فرزند زوجه از همسر دیگر استفاده مى کند.
ولى به نظر مى رسد که همه این معانى لازمه همان مفهوم تربیت و پرورش است.
از مجموع آنچه در بالا آمد روشن شد که صفات پنجگانه «ملک» و «مالک» و «حاکم» و «حکیم» و «رب» که همه از صفات فعلند ـ جز «حکیم» که هم به عنوان صفت فعل و هم به عنوان صفت ذات مانند عالم ممکن است تفسیر شود ـ مفاهیمى نزدیک به هم دارند و تقریباً لازم و ملزوم یکدیگرند.
ربوبیّت خداوند از مالکیت و حاکمیت او جدا نیست و مالکیت و حاکمیت او آمیخته با ربوبیّت او است.
ایمان و توجّه به این اوصاف پیام ها و آثار تربیتى فراوانى براى انسان دارد، مخصوصاً با توجّه به این که این اوصاف به معناى واقعى کلمه مخصوص ذات پاک خدا است، ایمان به مالکیت او سبب مى شود که من خود را در اموال خویش امانتدار بدانم و باید طبق دستور مالک اصلى در آن رفتار کنم.
ایمان به حاکمیت خداوند مرا از تن در دادن به حکومت ظالمان و طاغوتیان باز مى دارد.
ایمان به ربوبیت او مرا از توجّه به هرچه غیر او است مانع مى شود، یعنى تمام عالم را جلوه او مى دانم و همه را سر بر فرمان او مى بینم و طبعاً مرا از توجّه به مخلوقات ضعیف و فرو رفتن در گرداب بردگى مخلوقات باز مى دارد.