تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
اقسام وحى و چگونگى آن در روایات اسلامى
با این که مسأله وحى از دائره حس انسان معمولى بیرون است و همان گونه که گفتیم ما فقط علم اجمالى به آن داریم نه تفصیلى، در روایات اسلامى توضیحات بیشترى در این زمینه آمده است که به گوشه اى از آن ذیلا اشاره مى شود:
1- در حدیثى از امیر مؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم که ایشان (علیه السلام) براى وحى تفسیرها و اقسام متعددى بیان فرموند:
اول: وحى نبوّت و رسالت که در آیه شریفه: (اِنّا اَوْحَیْنَا اِلَیْکَ کَمَا اَوْحَیْنَا اِلى نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ...): «ما به تو وحى فرستادیم، همان گونه که به نوح و پیامبران بعد از او وحى فرستادیم»(1)
دوم: وحى الهام که در آیه: (وَأَوْحَى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتاً وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ): «و پروردگار تو، به زنبور عسل "وحى" (الهام غریزى) نمود که: "از کوهها و درختان و داربستهایى که (مردم) مى سازند، خانه هایى برگزین»(2)
سوم: «وحى اشاره» همان گونه که خداوند متعال درباره زکریا(علیه السلام) فرمود: (فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَاَوْحى اِلَیْهِمْ اَنْ سَبِّحُوا بُکْرَةً وَ عَشِیّاً): «او از محراب عبادت به سوى مردم بیرون آمد و با اشاره به آنها گفت:" (به شکرانه این موهبت) صبح و شام (خدا را) تسبیح گویید."»(3)
چهارم: وحى تقدیر همان گونه که مى فرماید: (وَ اَوْحى فى کُلِّ سَمَاءٍ اَمْرَهَا): «و در هر آسمانى امر (و برنامه) آن (آسمان) را وحى (و مقرّر) فرمود.»(4)
پنجم: وحى امر همان گونه که درباره حواریین مى خوانیم: (وَإِذْ أَوْحَیْتُ إِلَى الْحَوَارِیِّینَ أَنْ آمِنُوا بِی وَبِرَسُولِی): «و (به یاد آور) زمانى را که به حواریون وحى فرستادم که: "به من و فرستاده من ایمان بیاورید.»(5)
ششم: وحى دروغ پردازى آن گونه که خداوند درباره شیاطین مى فرماید: (یُوحِى بَعْضُهُمْ اِلى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً): « آنها بطور سرّى سخنان ظاهر فریب و بى اساس (براى اغفال مردم) به یکدیگر القا مى کردند.»(6)
هفتم: «وحى خبر» چنان که درباره جمعى از پیامبران مى فرماید: (وَ جَعَلْنَاهُمْ اَئِمَّةً یَهْدُونَ بِاَمْرِنَا وَ اَوْحَیْنَا اِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ...): «و آنان را پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما، (مردم را) هدایت مى کردند و انجام کارهاى نیک و برپاداشتن نماز و اداى زکات را به آنها وحى کردیم»(7)
2- از بعضى روایات استفاده مى شود هنگامى که وحى بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) از طریق فرشته نازل مى شد حال پیامبر عادى بود، امّا هنگامى که ارتباط مستقیم و بدون واسطه برقرار مى گشت، پیامبر(صلى الله علیه وآله) سنگینى فوق العاده اى احساس مى کرد تا آن جا که گاه مدهوش مى شد، چنان که در توحید صدوق از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که از حضرتش پرسیدند: «اَلْغَشْیَةُ الَّتى کَانَ تُصِیبُ رَسُولَ اللهِ(صلى الله علیه وآله) اِذَا نَزَلَ عَلَیْهِ الْوَحْىُ؟ قَالَ ذَلِکَ اِذَا لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللهِ اَحَدٌ، ذَاکَ اِذَا تَجَلَّى اللهُ لَهُ»: «آن حالت مدهوش شدن که به پیامبر(صلى الله علیه وآله) به هنگام وحى دست مى داد چه بود؟ فرمود: "این در هنگامى بود که در میان او و خداوند هیچ کس واسطه نبود و خداوند مستقیماً بر او تجلّى مى کرد".»(8)
3- دیگر این که هنگامى که جبرئیل بر آن حضرت نازل مى شد بسیار مؤدبانه و توأم با احترام بود، چنان که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «کَانَ جَبْرَئِیلُ اِذَا اَتَى النَّبِىَ قَعَدَ بَیْنَ یَدَیْهِ قِعْدَةَ الْعَبِیدِ، وَ کَانَ لاَ یَدْخُلُ حَتّى یَسْتَأْذِنَهُ»: «هنگامى که جبرئیل خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى آمد همچون بندگان در برابر حضرتش مى نشست و هرگز بدون اجازه وارد نمى شد!».(9)
4- از روایات دیگرى استفاده مى شود که پیامبر(صلى الله علیه وآله) با یک توفیق الهى جبرئیل را به خوبى تشخیص مى داد، چنان که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) آمده است که فرمود: «مَا عَلِمَ رَسُولُ اللهِ(صلى الله علیه وآله) اَنَّ جَبْرَئیلَ مِنْ قِبَلِ اللهِ اِلاَّ بِالْتَّوفِیقِ»: «پیامبر(صلى الله علیه وآله) نمى دانست جبرئیل از طرف خدا است مگر از طریق توفیق الهى.»(10)
5- در حدیث دیگرى از ابن عباس تفسیرى براى مسأله مدهوش شدن پیامبر(صلى الله علیه وآله)به هنگام نزول وحى دیده مى شود که قابل توجّه است: او مى گوید: «کَانَ النَّبِىُّ اِذَا نَزَلَ عَلَیْهِ الْوَحْىُ وَجَدَ مِنْهُ اَلَماً شَدیداً وَ یَتَصَدَّعُ رأْسَهُ وَ یَجِدُ ثِقْلا، وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ (اِنَّا سَنُلْقِى عَلَیْکَ قَوْلا ثقِیلا)، وَ سَمِعْتُ اَنَّهُ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلى رَسُولِ الله(صلى الله علیه وآله) سِتِّینَ اَلْفَ مَرَّة»: «هنگامى که وحى بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل مى شد احساس درد شدیدى مى کرد و سر مبارکش شدیداً درد مى گرفت و در خود سنگینى فوق العاده مى یافت و این همان است که قرآن مى گوید: "ما به زودى بر تو گفتار سنگینى القاء مى کنیم".» سپس مى افزاید: «من شنیده ام که جبرئیل 60 هزار بار! بر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نازل شد.»(11)
پی نوشتها:
1. سوره نساء، آیه 163.
2. سوره نحل، آیه 68.
3. سوره مریم، آیه 11.
4. سوره فصلت، آیه 12.
5. سوره مائده ،آیه 111
6. سوره انعام، آیه 112.
7. بحارالانوار، جلد 18، صفحه 252، سوره انبیاء، آیه 73.
8. توحید صدوق طبق نقل بحارالانوار، جلد 18، صفحه 256، حدیث 5.
9. علل الشرایع، طبق نقل بحار الانوار، جلد 18، صفحه 256.
10. بحارالانوار، جلد 18، صفحه 256.
11. بحارالانوار، جلد 18، صفحه 261، آیه 5 سوره مزّمل.