تفسير موضوعي قرآن كريم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
روایات علم غیب
مسأله علم غیب درباره انبیاء و اولیاء در روایات اسلامى نیز بحث گسترده اى دارد و تمام فرق اسلامى نمونه هاى فراوانى را از علم غیب درباره پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)یا ائمه و پیشوایان خود نقل کرده اند و این که بعضى از ناآگاهان مسأله علم غیب را به شیعه نسبت داده اند، و یا گفته اند شیعه عقیده دارد که امامان اهل بیت(علیهم السلام) در این صفت با خدا شریک هستند اشتباه بزرگى است که قابل عفو و بخشش نیست زیرا:
اوّلا هیچ یک از علماى شیعه، هیچ انسانى را نه پیامبر اسلام و نه امامان را در هیچ صفت شبیه خدا نمى دانند، و اگر اعتقاد به علم غیب درباره آنها دارند همان مصداق «تعلّم من ذى علم» یعنى آموختن از صاحب علم ـ امامان از پیامبر و پیامبر از خداوند بزرگ ـ است، و به تعبیر دیگر همان گونه که همه چیز ما از سوى خدا است و در تمام شئون هستى خود نیازمند و وابسته به او هستیم، همچنین علم غیب پیامبر و امامان(علیهم السلام) از سوى خدا و وابسته به علم او است.
ثانیاً آگاهى بر غیب براى انبیاء و اولیاء چیزى است که علاوه بر آیات قرآنى در روایات نیز به طور گسترده به چشم مى خورد و در کتب اهل سنّت علاوه بر پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)جمعى از صحابه و غیر صحابه را ذکر کرده اند که به تمام اسرار غیب! یا بخشى از آن آگاهى داشته اند.
کافى است در این جا خلاصه بحث محققانه اى را که مرحوم علاّمه امینى در جلد پنجم الغدیر آورده است ـ به ضمیمه روایات دیگرى که براى تکمیل آن ذکر مى شود ـ بیاوریم:
1- در بسیارى از منابع معروف اهل سنت آمده است که حذیفه ازقول پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله)مى گوید: «عَلَمَ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ اِلى یَوْمِ الْقِیَامَةِ»: «آنچه بوده و آنچه تا روز قیامت اتفاق خواهد افتاد را به من تعلیم کرد!»(1)
2- در حدیث دیگرى از حذیفه نقل شده است که مى گفت: «وَاللهِ اِنّى لاعْلَمُ النّاسِ بِکُّلِ فِتْنَة هِىَ کَائِنَةٌ فِیمَا بَیْنى وَ بَیْنَ السَّاعَةِ!» :«به خدا سوگند من از همه مردم آگاه ترم به هر فتنه اى که از امروز تا قیامت واقع مى شود»!(2)
3- در حدیث دیگرى از صحیح مسلم مى خوانیم که ابو زید یعنى عمر و بن اخطب مى گوید: «پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نماز صبح را خواند سپس بالاى منبر رفت و خطبه خواند، خطبه اى که تا ظهر ادامه پیدا کرد بعد نماز ظهر را بجا آورد سپس منبر رفت تا موقع نماز عصر سپس پایین آمد و نماز عصر بجا آورد، باز منبر رفت و خطبه خواند تا غروب آفتاب، "فَاَخْبَرنَا بِمَا کَانَ وَ بِمَا هُوَ کَائِنٌ فَاَعْلَمُنَا اَحْفَظُنَا": "او به ما خبر داد از آنچه واقع شده و واقع خواهد شد، و آگاه ترین ما کسى بود که حفظ او از همه بیشتر بود"».(3)
سپس احادیث دیگرى از جمعى از صحابه و مانند آنها نقل مى کند که آنها نیز گاه از مسائل غیبى خبر مى دادند، از جمله از تاریخ خطیب بغدادى از ابى الحسین مالکى نقل مى کند که من سال ها با محمّد بن اسماعیل مصاحبت داشتم و کرامات زیادى از او دیدم، از جمله این که هشت روز قبل از وفاتش به من گفت: «من روز پنج شنبه هنگام مغرب وفات خواهم کرد، و روز جمعه قبل از نماز به خاک سپرده خواهم شد...» من این سخن را تا روز جمعه فراموش کردم، ولى کسى به من خبر داد که او فوت کرده است، من براى تشییع جنازه او حاضر شدم ناگهان دیدم مردم باز مى گردند، سؤال کردم: «چرا باز مى گردند؟» گفتند: «بعد از نماز به خاک سپرده خواهد شد».
من گوش به حرف آنها ندادم و دنبال قضیه رفتم دیدم قبل از نماز جنازه را براى دفن مى برند!
سپس مرحوم علاّمه امینى مى افزاید: «این مختصرى از بسیار است که در کتاب هاى حفّاظ و شخصیت هاى آنان آمده، و روایات زیادى نقل کرده اند که نشان مى دهد جمعى از آنها آگاهى بر غیب داشتند، و عجیب این که همه آن را به عنوان کرامت شمرده اند و احدى آن را شرک نمى داند»!(4)
امّا در روایات اهل بیت(علیهم السلام) مسأله علم غیب نیز به صورت گسترده دیده مى شود، از جمله مرحوم علاّمه مجلسى در بحار الانوار در جلد 26، بابى در این زمینه منعقد نموده است و ده ها روایت درباره آگاهى امامان معصوم(علیهم السلام) از علم غیب آورده، و از جمله این روایت است که با تعبیرات مختلف از چندین طریق نقل شده است که امام صادق(علیه السلام)فرمود: «اَتَرى مَنْ جَعَلَهُ اللهُ حُجَّةً عَلى خَلْقِهِ یَخْفى عَلَیْهِ شَىْءٌ مِنْ اُمُورِهِمْ»: «آیا تو فکر مى کنى کسى را که خداوند حجّت بر خلق قرار داده ممکن است چیزى از امور آنها بر او مخفى بماند؟»
در تعبیر دیگرى از همان امام مى خوانیم: «اِنَّ اللهَ اَحْکَمُ وَ اَکْرَمُ وَ اَجَلُّ وَ اَعْلَمُ مِنْ اَنْ یَکُونَ اِحْتَجَّ عَلى عِبَادِهِ بِحُجَّة ثُمَّ یُغَیِّبُ عَنْهُ شَیْئاً مِنْ اُمُورِهِمْ»: «خداوند حکیم تر، کریم تر، والاتر و آگاه تر از این است که حجّتى (براى بندگان ) خود قرار دهد سپس چیزى از امور آنها را از وى مخفى دارد».(5)
در نهج البلاغه نیز جمله هاى متعدّدى مى یابیم که از آگاهى گسترده على(علیه السلام) از علم غیب خبر مى دهد، ولى همان گونه که خودش در خطبه 128 بیان فرموده: «اینها علم غیب (استقلالى ذاتى) نیست، بلکه اینها تعلّم از صاحب علم است.» (یعنى پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)که او هم از خدا آموخته بود.)
این اخبار غیبى در خطبه هاى متعدّدى آمده است که از جمله در خطبه 13 درباره حادثه آینده بصره و:
در خطبه 47 درباره آینده کوفه
در خطبه 57 در مورد بعضى از سلاطین بنى امیّه
در خطبه 59 درباره عدد کشتگان خوارج و اصحاب و یارانش در جنگ نهروان، پیش از آن که آتش جنگ افروخته شود
در خطبه 60 در مورد سرنوشت آینده خوارج
در خطبه 116 درباره ظهور حجّاج و جنایات عجیب و وحشتناک او در آینده
در خطبه 128 در مورد فتنه هاى عظیمى که در بصره واقع خواهد شد (فتنه صاحب الزّنج یا اتراک و مغول)
در خطبه 138 درباره حوادث آینده شام
در خطبه 158 در مورد مظالم فجیع بنى امیّه
در حکمت 369 درباره حوادث آخر الزمان سخن مى گوید.
جالب این که در بسیارى از موارد روى جزئیات تکیه شده و هرگز به ذکر کلیّات که ممکن است براى افراد باهوش غیر معصوم قابل پیش بینى باشد قناعت نگردیده، و به خوبى روشن است که این خبرها همه از آگاهى به علم غیب سرچشمه گرفته است.
در این جا به عنوان نمونه آنچه را در خطبه 59 در مورد خوارج نهروان آمده است یادآور مى شویم، فرمود:
«مَضَارِعُهُمْ دُونَ النُّطْفَةِ! وَ اللهِ لاَ یُفْلِتُ مِنْهُمْ عَشَرَةٌ وَ لاَ یَهْلِکُ مِنْکُمْ عَشَرَةٌ!»: «قتلگاه آنها این سو در کنار نهر است، به خدا سوگند از تمام آنها (ارتش خوارج) حتّى ده نفر جان سالم به در نمى برد و از شما ده نفر کشته نخواهد شد!»
در خطبه 60 هنگامى که به امیرمؤمنان على(علیه السلام) عرض کردند: «خوارج تار و مار شدند» فرمود: «کَلّا! وَاللهِ اِنَّهُمْ نُطَفٌ فى اَصْلابِ الرِّجَالِ، وَ قَرَاراتِ النِّسَاءِ، کُلَّمَا نَجَمَ مِنْهُمْ قَرْنٌ قُطِعَ، حَتّى یَکُونُ آخِرُهُمْ لُصُوصاً سلّابِینَ!»: «نه! به خدا سوگند آنها نطفه هایى در صلب مردان و رحم مادرانند، هرگاه شاخى از آنها سر بر آورد قطع مى شود، تا این که آخرین آنها دزدان و راهزنان خواهند بود!»
در این جا به سرکوبى خوارج در حکومت هاى مختلف و نیز پایان کار آنها اشاره فرموده است و به گفته ابن ابى الحدید: «این مسأله عیناً واقع شد، زیرا دعوت خوارج مضمحل گردید و مردان فعّال آنها از بین رفتند، و سرانجام اخلاف آنها دزدانى شدند متظاهر به فسق و فساد!»
سپس راجع به قسمت هاى مختلفى از تاریخ آنها و خروج بعضى از آنان در ایّام خلفاء و درهم کوبیده شدن آنها به طور مشروح سخن گفته است.(6)
آخرین سخن این که مسأله علم به اسرار غیب ـچه درباره گذشته، چه درباره آینده و چه درباره امورى که الآن از نظرها پوشیده است،ـ چیزى نیست که بتوان آن را از نظر قرآن و احادیث اسلامى و تواریخ انبیاء و اولیاء انکار کرد، و این مسأله آن قدر روشن است که یکى از وجوه اعجاز قرآن را مشتمل بودن بر اخبار غیبى ذکر کرده اند و در کتب اعجاز قرآن غالباً به موارد آن اشاره شده است، و ما در تفسیر نمونه نیز در هر مورد، ذیل آیه مربوط به این قسمت سخن گفته ایم. مگر قرآن تعلیم الهى به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نیست؟ پس چه تفاوت مى کند از طریق قرآن تعلیم دهد یا از غیر طریق قرآن؟!
پی نوشتها:
1. صحیح مسلم کتاب الفتن، باب «:اخبار النبى9 فیما یکون الى قیام الساعه»و مسند احمد، جلد 5، صفحه 386 و کتب دیگر.
2. مسند احمد، جلد 5، صفحه 388.
3. صحیح مسلم، جلد 4، صفحه 2217، باب:«اخبار النبى فیما یکون الى قیام الساعة» از کتاب الفتن، از این حدیث معلوم مى شود یک روز تمام از طلوع فجر تا غروب آفتاب مشغول بیان اخبار غیب براى اصحابش بود.
4. الغدیر، جلد 5، صفحه 59 تا 62 (باتلخیص) و حدیث اخیر در تاریخ بغداد، جلد 2، صفحه 49 آمده است.
5. بحارالانوار، جلد 26، صفحه 137 تا 154.
6. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، جلد 5، صفحه 73.