تفسير موضوعي قرآن كريم
برگرفته شده از کتاب پيام قرآن نوشته آيت الله العظمي مکارم شيرازي
خادمان و ساقیان!
خداوند نعمت ها را بر اهل بهشت تمام کرده است، و همه چیز به آنها داده، و از جمله پذیرائى کنندگان خدمتکارانى است که از آنها به عالى ترین کیفیت پذیرائى مى کنند، و ساقیانى که گرداگرد آنها مى گردند، و آنها را از شراب هاى طهور بهشتى سیراب مى سازند.
حسن ظاهر، و لطف باطن آنها، و خَلْق و خُلق نیکوى آنان، چنان بهشتیان را مجذوب خود مى سازد که همه درد و رنج هایى را که در دنیا در مسیر اطاعت حق دیدند و کشیدند فراموش مى کنند.
قرآن مجید در آیات بسیارى از آنها سخن گفته و چنان توصیف جالبى از آنان نموده که هر خواننده اى را تحت تأثیر خود قرار مى دهد.
تعبیرات در این زمینه همانند تعبیراتى که پیرامون سایر مواهب بهشتى است متنوع و گوناگون است.
در یک مورد از آنها تعبیر به «غِلْمان» کرده است مى فرماید: وَیَطُوفُ عَلَیْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ کَاَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ: «برگرداگرد آنها نوجوانانى براى (خدمت) آنان گردش مى کنند که همچون مرواریدهاى در صدفند» (طور 24).
تعبیر به «یَطُوفُ» (با توجه به اینکه فعل مضارع غالباً معناى استمرار مى بخشد) دلیل بر این است که گردش و طواف آنها بر گردن بهشتیان دائمى است.
«لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ» (مروارید درون صدف) به قدرى شفاف و زیبا و تازه است که حدى براى آن نیست، و لذا لحظه اى که آن را از صدف بیرون مى آورند - با اینکه مروارید همیشه شفاف و زیباست ویژگى خاصى دارد، خدمتکاران بهشتى نیز آنقدر زیبا و سفید چهره و با صفا هستند که گویى مرواریدهاى در صدف، یا تازه بیرون آمده از صدفند.
درست است که در بهشت طبق تعبیراتى که در آیات یا روایات آمده - نیازى به خدمتکار نیست، و هرچه بخواهند فوراً در اختیارشان قرار مى گیرد، ولى این خود احترام و اکرام فوق العاده اى است که چنین خدمتکارانى از آنها پذیرائى کنند.
گرچه صریحاً در این آیه نیامده است که آنها براى چه کارى طواف مى کنند، ولى آیات دیگرى که بعداً به آن اشاره خواهد شد نشان مى دهد که برنامه آنها پذیرائى از بهشتیان با انواع نوشیدنى ها گوارا شراب هاى طهور و انواع غذاهاى بهشتى است.
تعبیر به «لَهُمْ» نیز نشان مى دهد که هریک از بهشتیان خدمتگذارانى مخصوص خود دارند، و از آنجا که بهشت جاى غم و اندوه نیست آن خدمتکاران نیز از خدمت به این بندگان خاص خدا لذت مى برند.
جالب اینکه بسیارى از مفسّران از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) نقل کرده اند که از حضرتش سؤال شد وقتى خدمتگزار همچون مروارید در صدف باشد، مخدوم (یعنى مؤمنان بهشتى) چگونه اند؟! در جواب فرمود: وَالَّذی نَفْسی بِیَدِهِ اِنَّ فَضْلَ الْمَخْدُومِ عَلَى الْخادِمِ کَفَضْلِ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ عَلَى سائرِ الْکواکِبِ!: «سوگند به کسى که جانم به دست اوست برترى «مخدوم» بر خدمتکار در آنجا همچون برترى ماه است در شب چهارده بر سایر ستارگان»!.(1)
ذکر این نکته نیز لازم است که «غلمان» جمع «غلام» در لغت به معناى نوجوانان است، نه به معناى برده.(2)
بدیهى است افرادى که در این سن و سال هستند چابک و جدى و فعالند و هم پرشور و پرنشاط.
قرآن در تعبیر دیگرى از آنها به عنوان «ولدان» (نوجوانان) یاد کرده مى فرماید: «یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ - بِاَکْواب وَاَبارِیقَ - وَ کَأس مِنْ مَعین»: «پیوسته در اطراف آنها نوجوانانى جاودانى در طراوت و شکوه باقدحها و کوزه ها و جام هایى از نهرهاى جارى بهشتى مى گردند» (واقعه 17 و 18).
ولدان جمع «ولید» به معناى «مولود» (فرزند) مى باشد، و در اینجا به معناى نوجوانان است، و این که بعضى احتمال داده اند اشاره به فرزندان مؤمنان است که از پدران خویش پذیرائى مى کنند، بسیار بعید به نظر مى رسد(3)کنند و اگر بدون ایمان باشند در آنجا راهى ندارند.
تعبیر به «مخلدون» اشاره به جاودانگى آنها از نظر طراوت و نشاط و زیبایى همیشگى آنهاست.
در آیه دیگرى همین تعبیر با توضیح بیشتر و جالبترى به چشم مى خورد، مى فرماید: وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ اِذا رَأَیْتَهُمْ حِسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً: «و بر گرد آنها نوجوانانى جاودانى (براى پذیرائى) مى گردند که وقتى آنها را ببینى گمان مى کنى مروارید پراکنده اند» (انسان 19).
و این شاهد دیگرى است بر این که منظور از «ولدان» همان «غلمان» است که در آیات قبل از آنها به عنوان «لؤلؤ مکنون» توصیف شده بود و در اینجا «لُؤْلُؤ مَنْثُور».
البته بسیارى از مفسران این احتمال را نیز داده اند که این نوجوانان بهشتى اطفال مشرکان یا مؤمنان فاقد حسنات هستند که خدا هرگز آنها را به خاطر پدرانشان مجازات نمى کند، بلکه به صورت خدمتگزارانى در بهشت از مؤمنان پذیرائى مى کنند، و از این پذیرائى کردن غرق سرورند.
ولى با توجه به آنچه در بالا گفته شد این احتمال ضعیف به نظر مى رسد و روایتى که در این زمینه نقل شده روایت مرسله اى بیش نیست.
در تعبیر دیگر اشاره سربسته اى (به صورت فعل مجهول) به موضوع پذیرائى کنندگان بهشتى آمده، مى فرماید: یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَاْس مِنْ مَعین: «در گرداگر آنها قدح هایى لبریز از شراب طهور گردانده مى شود» (صافات 45).
شبیه همین معنا با تفاوتى که نشانه تنوع پذیرائى هاى بهشت است در آیه 15 دهر آمده، مى فرماید: وَیُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَة مِنْ فِضَّة وَ اَکْواب کانَتْ قَواریرا: «و در گرداگرد آنها ظرف هایى از نقره و قدح هایى بلورین (مملو از بهترین غذاها و شراب هاى بهشتى) گردانده مى شود».
و در تعبیر دیگرى در 71 زخرف مى خوانیم: یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصحاف مِنْ ذَهَب وَ اَکْواب: «در گرداگرد آنها ظرف هایى از طلا (پر از غذاهاى بهشتى) و جام هایى (پر از شراب طهور) گردانده مى شود».
«صِحاف» جمع «صَحْفه» به گفته زمخشرى (طبق آنچه در مصباح اللغه آمده است) ظرف مستطیل (بزرگى) است و با توجه به اینکه ماده اصلى این واژه به معناى انبساط و مسطح شدن است به نظر مى رسد اشاره به ظرفى شبیه سینى باشد، و «اَکواب» جمع «کوب» (بر وزن خوب) به معناى ظرف نوشیدنى است که دسته نداشته باشد و گاه از آن تعبیر به «قدح» مى شود.
قابل توجه اینکه به گفته بعضى از مفسّران «صحاف» به اصطلاح جمع «کَثْرت» است و «اکواب» جمع «قِلّت» یعنى اوّلى جمع بیشترى را مى رساند، این به خاطر آن است که تنوع غذاها و ظروف آنها همیشه از تنوع مشروبات و ظروف آنها بیشتر است(4)ریزه کارى هایى را نیز در تعبیرات خود بیاورد! (دقت کنید).
ناگفته پیداست که اوصاف پذیرائى کنندگان گرچه در آیات اخیر با صراحت بیان نشده، ولى آیات گذشته مى تواند آنها را تفسیر کند، و نشان دهد آنها کیانند وجه اوصافى دارند؟.
پی نوشتها:
(1). مجمع البیان، ابوالفتوح رازى، روح البیان، قرطبى و تفسیر کشاف ذیل آیه مورد بحث.
(2). بسیارى از ارباب لغت در تفسیر آن نوشته اند «الغلام هو الطارّ الشارب» (یعنى کسى که تازه موهاى پشت لبش روئیده» (مقاییس، مفردات، لسان العرب).
(3). فخررازى در تفسیر خود این احتمال را ذکر کرده و بعید شمرده است (جلد 29، صفحه 149).
(4). تفسیر «روح المعانى»، جلد 25، صفحه 90.
|