تفسیر موضوعی قرآن کریم 

خداشناسی و توحید/ راه‌هاي خداشناسی/ برهان‌ها/ برهان نظم

1- «و پروردگار تو، به زنبور عسل «وحى» (الهام غریزى) نمود که: «از کوهها و درختان و داربست‌هایى که (مردم) مى‌سازند، خانه‌هایى برگزین»

شرح مفردات

«نَحْل» نام زنبور عسل است و «نِحْلَة» (بر وزن قِبله) به معنى بخشش بلاعوض است، و مفهوم آن از مفهوم هبه (بخشش) محدودتر است، چرا که «هبه» بخشش بلاعوض و معوّض را مى‌گیرد در حالى که «نحله» تنها بخشش بلاعوض را شامل مى‌شود، و «نُحُول» به معنى لاغرى است، شبیه لاغر بودن زنبوران عسل، و «نواحل» به شمشیرهاى تیز (لاغر) گفته مى‌شود.
گاه احتمال داده شده که ریشه اصلى «نحل» همان «نحله» به معنى بخشش باشد، و اگر به زنبور عسل «نَحل» گفته مى‌شود به خاطر آن است که عطیه و بخشش شیرینى براى عالم انسانیت همراه مى‌آورد.⁽³⁾
«اَوْحى» از مادّه «وحى» معانى زیادى دارد که شرح آن را در جلد اول پیام قرآن در بحث منابع معرفت ذکر کرده‌ایم، و ریشه اصلى آن به معنى اشاره سریع است، و از آنجا که فرمان خداوند دائر به فعالیت‌هاى مختلف و پیچیده زنبور عسل، بى‌شباهت به اشاره سریع یا الهام قلبى نیست، این معنى در مورد زنبوران عسل نیز به کار رفته است، چرا که گوئى همه این کارهاى پیچیده را با یک اشاره سریع الهى انجام مى‌دهد.

تفسیر و جمع‌بندى

از کشور زنبوران عسل دیدن کنیم

قرآن مجید در آیات فوق، روى چند قسمت مختلف از زندگى زنبوران عسل تکیه کرده که هریک از دیگرى جالب‌تر و عجیب‌تر است. نخست به مسأله خانه‌سازى آنها اشاره کرده، مى‌فرماید: «پرودرگار تو به زنبور عسل وحى کرد که خانه‌هائى از کوه‌ها و درختان و داربست‌هایى که مردم مى‌سازند انتخاب کن»: (وَ أوْحى رَبُّکَ إلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِى بُیُوْتاض وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا یَعْرشُوْنَ)
تعبیر به «اِتَّخِذِى»: «انتخاب کن» به صورت فعل مؤنث ممکن است اشاره به این باشد که زنبوران عسل به هنگام کوچ کردن براى انتخاب خانه جدید به دنبال ملکه که فرمانرواى کندو است حرکت مى‌کنند. بنابراین انتخابگر اصلى همان ملکه است.
تعبیر به «اوحى» تعبیر زیبائى است که نشان مى‌دهد خداوند با یک الهام مرموز طرز خانه‌سازى را که از ظریف‌ترین کارهاى این حشره است - و شرح آن در توضیحات خواهد آمد - به این حیوان آموخته است، و او مطابق این وحى الهى وظیفه خود را به خوبى انجام مى‌دهد. گاه صخره‌هاى کوه‌ها، یا درون غارها را براى خانه‌سازى انتخاب مى‌کند، و گاه در لابه‌لاى شاخه‌هاى درختان خانه مى‌گزیند، و گاه از کندوها و خانه‌هاى مصنوعى که بشر براى او مى‌سازد و بر داربست‌ها مى‌نهد بهره مى‌گیرد، و یا خودش بر روى داربست‌ها اقدام به خانه‌سازى مى‌کند، به این ترتیب به انواع خانه‌هاى زنبوران عسل اشاره شده است.
تعبیرات آیه به خوبى نشان مى‌دهد که این خانه‌سازى یک خانه‌سازى ساده نیست وگرنه قرآن از آن تعبیر به وحى نمى‌کرد، و به زودى خواهیم دید مطلب همین گونه است.

توضیحات

1- تمدن عجیب زنبوران!

با گسترش علم حیوان‌شناسى و زیست‌شناسى و مطالعات وسیع دانشمندان پر حوصله، مسائل عجیب و تازه‌اى از زندگى این حشره کوچک کشف شده که انسان را سخت در حیرت فرو مى‌برد، و هرگز نمى‌توان باور کرد که این همه نظم و تدبیر و برنامه‌اى که بر زندگى زنبوران حاکم است بدون یک شعور طبیعى باشد.
یکى از دانشمندان زیست‌شناس (مترلینگ) که مطالعات فراوانى طى سال‌هاى طولانى درباره زندگى زنبوران عسل داشته، درباره نظام عجیبى که بر کشور یا شهر آنها حکم‌فرما است چنین مى‌گوید: «ملکه در شهر زنبوران عسل آن طور که ما تصوّر مى‌کنیم فرمان‌روا نیست، بلکه او نیز مثل سایر افراد این شهر مطیع یک سلسله قوانین و نظامات کلّى مى‌باشد.»
سپس مى‌افزاید: «ما نمى‌دانیم که این قوانین و نظامات از کجا و با چه وسیله وضع مى‌شود، و در انتظار این هستیم که شاید روزى بتوانیم به راز آن پى ببریم و واضع این مقرّرات را بشناسیم، ولى فعلا به طور موقّت آن را بنام روح کندو مى‌نامیم. ما نمى‌دانیم روح کندو در کجا است و در کدامیک از سکنه شهر عسل حلول کرده، ولى مى‌دانیم که ملکه نیز مانند دیگران از روح کندو اطاعت مى‌کند!»
«روح کندو شبیه به غریزه پرندگان نیست، و به صورت یک عادت و اراده کورکورانه عمل نمى‌کند. روح کندو وظیفه هریک از سکنه این شهر بزرگ را بر طبق استعدادشان مشخص مى‌کند و به هر کدام مأموریتى مى‌دهد. گاه به گروهى دستور خانه‌سازى مى‌دهد، و گاه به همگى فرمان کوچ و مهاجرت صادر مى‌کند.»
«خلاصه ما نمىظتوانیم بفهمیم قوانین کشور زنبوران که به وسیله روح کندو وضع شده، در کدام مجلس شورا مطرح و تصویب و تصمیم به اجراى آن گرفته مى‌شود، و کیست که فرمان حرکت را در روز معیّن صادر مى‌کند؟!»⁽¹⁰⁾
ولى قرآن پاسخ تمام این سؤالات را با تعبیر بسیار زیبا و جالبى بیان کرده است مى‌فرماید: (وَ أوْحى رَبُّکَ اِلَى النَّحْلِ): «پرودگارت به زنبور عسل وحى فرستاد!» همان تعبیرى که درباره پیامبران بزرگ بیان فرموده است.
درست است که این وحى با آن وحى فرق بسیار دارد، ولى هماهنگى تعبیر دلیلى بر اهمّیّت علم و دانشى است که خداوند در اختیار زنبوران عسل گذارده، تا آنجا که متفکران عالم را به مطالعه پیرامون حال آنها دعوت مى‌کند.
خانه ساختن زنبور عسل مسلّماً با الهام خداوندى است، چون خانه‌هاى مسدس منظّمى مى‌سازد که از کمترین مقدار موم بیشترین گنجایش حاصل مى‌شود. (و تمام زوایاى آن قابل استفاده و مقاومت آن در برابر فشار نیز زیاد است) خانه‌هاى آنها دو طبقه است، هنگامى که در کوه یا درختان بیابان خانه کنند منحصر به همان دو است ولى در کندوهاى مصنوعى طبقات را دو به دو افزایش مى‌دهند تا آنجا که گنجایش کندو است.
قعر هر خانه به شکل هرمى است که از سه سطح لوزى شکل تشکیل شده و رأس و برجستگى‌هاى یک طبقه در فرورفتگى طبقه زیر قرار گرفته است.
تجربه نشان مى‌دهد که اگر سطحى از موم به شکل مربع یا شکل دیگرى که دلخواه زنبور نیست به وسیله قالب‌هاى مصنوعى پى ریزى کنند و زنبور را در آن رها سازند او به نیروى الهام الهى از آن پایه غلط پیروى نمى‌کند، و دیوارها را به شکل صحیح بالا مى‌برد.
یکى از دانشمندان، (لوزى) قعر خانه زنبوران را اندازه گرفت، زاویه بزرگ آن صد و نه درجه و بیست و هشت صدم درجه بود، سپس این مسأله را به یک مهندس بزرگ آلمانى به نام کنیک به صورت یک سؤال کلى داد که اگر کسى بخواهد با کمترین مصالح هرمى با بزرگترین گنجایش بسازد که از سه سطح لوزى فراهم شود زوایاى آن چه اندازه باید باشد؟
او با حساب دیفرانسیل این مشکل را حل کرد و در جواب نوشت، صد و نه درجه و بیست و شش صدم درجه بى آنکه بداند سؤال راجع به خانه زنبور است و به این ترتیب فقط به اندازه دو درجه حساب او با خانه زنبوران تفاوت داشت.
بعد از او مهندس دیگرى بنام (ماگ لورن) محاسبات دقیق‌ترى به عمل آورد و متوجّه شد که آن دو درجه نتیجه مسامحه مهندس اول بوده است و جواب صحیح درست همانند کار زنبوران عسل است!»⁽¹¹⁾
(مترلینگ) دانشمند معروف بلژیکى در کتاب زنبور عسل از یکى از دانشمندان بنام (رایت) چنین نقل مى‌کند که تنها سه روش علمى در هندسه براى تقسیم فواصل منظّم و ارتباط آنها و ایجاد اشکال بزرگ و کوچک در دست است. این سه وسیله عبارت است از مثلث قائم الزاویه، و مربع و مسدس. در ساختمان حجره هاى زنبور عسل از روش سوم یعنى مسدس استفاده شده است، و این شکل براى استحکام بنا مناسب تر است. (زیرا اگر کمى دقت کنیم مى بینیم که شکل مسدس از هر طرف مانند طاق‌هاى ضربى است که در برابر فشار حداکثر مقاومت را دارد، در حالى که مثلث و مربع در مقابل فشار بسیار آسیب پذیر است.)
از این گذشته حجم بدن زنبور تقریباً اسطوانه‌اى است و براى ورود و خروج در چنین خانه اى کاملاً مناسب است.
به هر حال هر قدر بیشتر درباره آنچه قرآن در مسأله خانه‌سازى زنبوران عسل به آن اشاره کرده دقیق‌تر شویم، نکات تازه اعجاب‌انگیزى به دست مى‌آوریم، و بىاختیار در برابر خالق و مبدع و پرورش‌دهنده این حشره عجیب سر تعظیم فرود مى‌آوریم.

2- جمع‌آورى شیره گل‌ها و ساختن عسل

دومین مطلبى که قرآن روى آن تکیه کرده، مسأله جمع‌آورى عسل از شیره گل‌ها است، و این به راستى از عجیب‌ترین و حیرت‌آورترین مسائل مربوط به زنبوران عسل است.
بعضى از دانشمندان مى‌گویند: براى تهیه یک کیلوگرم عسل باید 50 هزار زنبور عسل دست به یک سفر روزانه بزنند!
اکنون ببینیم براى اینکه زنبوران عسل فقط یک گرم شیره گل را جمع‌آورى کنند باید چند گل را بمکند؟ باز محاسبات دانشمندان نشان مى‌دهد براى تهیه یک گرم شیره گل باید به طور متوسط هفت هزار و پانصد گل را مکیده و شیره آن را استخراج کند. (و طبق این محاسبه براى تهیه یک کیلو عسل 5/7 میلیون گل باید مکیده شود!)⁽¹²⁾
این را نیز باید بدانیم که زنبوران عسل در هر روز بالغ بر هفده تا بیست و چهار بار براى جمع‌آورى شیره گل‌ها سفر مىظکنند.
اگر تعجب نکنید زنبور عسل در تمام عمر خود استراحت نمى‌کند، و از همه عجیب‌تر اینکه زنبور عسل مطلقاً خواب ندارد، یعنى تمام عمر بیدار است!⁽¹³⁾
براى اینکه کار پر زحمت این حشره پرتلاش را درک کنیم باید بگوئیم که براى هر چهارصد گرم عسلى که به دست ما مى‌رسد زنبور عسل دست کم 80 هزار بار از کندو به صحرا رفته و بازگشته است! و اگر این رفت و آمدها را به هم پیوند دهیم و مسافت هر نوبت را (به طور متوسط) یک کیلومتر در نظر بگیریم، مسافتى را که زنبور عسل براى به دست آوردن چهارصد گرم عسل مى‌پیماید دو برابر محیط کره زمین مى‌شود! یعنى این حشره پر کار براى گرد آوردن نوشى که چهارصد گرم عسل از آن ساخته شود راهى معادل دو دور کره زمین را پیموده است!⁽¹⁴⁾
توجه به این نکته نیز کاملاً لازم است که بیشتر گل‌ها در هر وقت از روز شیره ندارد که زنبورها بتوانند آن را بمکند، بلکه فقط روزى یکبار و در ساعات معیّنى شیره خود را عرضه مى‌دارند... و این ساعت‌ها بستگى به نوع گل دارد. بعضى گل‌ها صبح، بعضى ظهر، و بعضى دیگر بعد از ظهر، شیره مى‌دهند، و عجب اینکه زنبوران عسل این برنامه را به خوبى مى‌دانند و درست مطابق همان برنامه به سراغ گل‌ها مى‌روند تا بیهوده وقت خود را تلف نکنند!⁽¹⁵⁾
راستى انسان هنگامى که ارقام و اعداد فوق را در زمینه جمع‌آورى عسل و تعداد پروازها و گل‌ها را در نظر مى‌گیرد، شرمنده مى‌شود که براى یک گرم از این مادّه حیاتى که روى نان پهن کرده و در درون دهان مى‌گذارد این همه زحمت کشیده شده، ولى اگر در همان حال به عظمت آفریننده و پروردگار این حشره زحمتکش بیندیشد و درباره علم و قدرت او فکر کند و در برابر او سر تعظیم فرود آورد، شکر این نعمت را بجا آورده است، و ممکن است همه اینها مقدمه‌اى براى آن هدف عالى باشد.
آخرین نکته‌اى که باید در اینجا یادآور شویم و این پرونده بزرگ را پیش از آنکه از کیفیت بحث تفسیرى خارج شویم ببندیم، این است که زنبوران عسل علاوه بر مکیدن شیره گل‌ها، مأموریت جمع‌آورى گرده‌هاى زرد رنگ گل که پولن نامیده مى‌شود، و آمیختن آن با عسل دارند.
این گرده داراى آثار حیاتى فوق‌العاده اى است، از جمله: داراى 21 نوع اسید امینه، انواع چربى‌ها، هورمون‌هاى نمو، قند، و آنزیم‌ها است، عصاره گرده براى مبارزه با عفونت‌ها و آماس‌هاى مزمن که آنتى بیوتیک‌ها قادر به درمان آن نیستند نیز به کار مى‌رود، و اثرات تقویتى فوق‌العاده اى دارد.⁽¹⁶⁾
زنبور عسل در پنجه‌هاى پاى عقب خود شانه و مسواکى دارد که با آنها گرد گل را مى‌روبد، و به شکل گلوله‌اى از گرد در مى‌آورد، و نیز در کنار همان پنجه‌هاى عقب چیزى شبیه به سبد و چیزى شبیه به انبر دارد که گلوله‌هاى گرد گل را در آن مى‌ریزد و نگه مى‌دارد، و به این ترتیب وقتى به کندو باز مى‌گردد علاوه بر شیره گل که در چینه‌دان ریخته، دو گلوله زرد رنگ که محصول کار روزانه او است نیز با خود مى‌آورد.⁽¹⁷⁾

3- عسل غذاى مفید و داروى شفابخش

قرآن در سومین بخش از آیات فوق روى مسأله تأثیر مهم عسل در شفاى بیماران سخن گفته و تعبیر فشرده و سربسته دارد که امروز در سایه مطالعات دانشمندان غذاشناس پرده از روى اسرار آن برداشته شده است. آنها براى عسل خواص و آثار بى‌شمارى ذکر مى‌کنند که اعجاب انسان را بر مى‌انگیزد.
آنها مى‌گویند: عسل مادّه‌اى است که اگر خالص باشد هزاران سال سالم مى‌ماند و هرگز فاسد نمى‌شود، چرا که هرگز هیچ میکروبى را به خود نمى‌پذیرد.⁽¹⁸⁾ در قبور فراعنه مصر ظرف‌هایى از عسل یافته‌اند که مربوط به چند هزار سال پیش است، این عسل‌ها کاملاً سالم و طبیعى باقیمانده است! و این خود دلیل بر صدق ادّعاى فوق است.
عسل از آنجا که از شیره گل‌هاى مختلف گرفته مى‌شود  و مى‌دانیم گل‌ها هر کدام خواص درمانى ویژه‌اى دارند، مى‌تواند یکجا خواص آن گل‌ها را با خود داشته باشد.
دانشمندان مى‌گویند: عسل به خاطر داشتن ویتامین‌ها و دیاستاز و اسیدفورمیک یک مادّه زنده است. عسل داراى ویتامین‌هاى ششگانه آ، ب، ث، د، کا و اى، و داراى مواد معدنى پتاسیم، آهن، فسفر، سرب، منگنز، آلومینیوم، مس، سولفور، سدیم و مواد مختلف دیگر است و نیز داراى انواع مختلف اسیدها است.⁽¹⁹⁾
مى‌دانیم هریک از این مواد حیاتى نقش عمده‌اى در زندگى انسان دارد و به همین دلیل عسل داراى خواص زیر است:
عسل در خونسازى مؤثّر است.
عسل براى رفع خستگى و فشردگى عضلات اثر خوبى دارد.
عسل از ایجاد عفونت در معده و روده جلوگیرى مى‌کند.
عسل براى زنان باردار سبب مى‌شود نوزادانشان داراى شبکه عصبى قوى باشد.
عسل براى کسانى که دستگاه گوارش ضعیفى دارند، مفید است.
عسل یک ترمیم‌کننده قوى محسوب مى‌شود.
عسل در تقویت قلب مؤثر است.
عسل در سالخوردگان نیروى قابل توجهى به وجود مى‌آورد.
عسل در درمان معده و زخم اثنا عشر عامل مؤثرى شناخته شده.
عسل براى درمان آسم (تنگى نفس) نافع است.
عسل در بیمارى‌هاى ریوى کمک‌کننده خوبى است.
عسل به عنوان داروى معالج رماتیسم، نقصان قوه، نمو عضلات و ناراحتى‌هاى عصبى شناخته شده است.
عسل به خاطر خاصّیت میکروب کشى‌اش براى مبتلایان به اسهال مفید است.
از عسل داروهایى مى‌سازند که براى لطافت و زیبائى پوست و برطرف ساختن چین و چروک‌ها مؤثّر است.
با عسل داروئى مى‌سازند که ورم دهان را تسکین مى‌دهد و نفس را معطّر مى‌سازد.
عسل در معالجه خشکى پوست، ترک خوردگى،، سوختگى، کروک، نیش‌هاى دردناک حیوانات، ورم چشم، سرفه نیز مورد استفاده قرار مى‌گیرد.
بعضى از دانشمندان قرص‌هایى از شیره گل‌ها ساخته‌اند که خواصّى شبیه عسل دارد. مهمترین اثر این قرص‌ها ازدیاد نیروى جوانى، فعال کردن سلّول‌ها و در نتیجه شادابى و طول عمر است.⁽²⁰⁾
به همین دلیل معروف است که فیثاغورث به شاگردان خود توصیه مى‌کرد‌: تا مى‌توانید عسل و نان بخورید، و بقراط مى‌گفت: اگر مى‌خواهید عمر طولانى داشته باشید باید عسل بخورید.
آثار نیرو بخش و خواص درمانى و ترمیم‌کننده عسل، بیش از آن است که در این مختصر بگنجد. حتى بعضى از دانشمندان درباره خواص غذائى و درمانى عسل، کتاب مستقلى نوشته‌اند.
قرآن مجید، همه این مطالب را در جمله (فیهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ) به طرز جالبى جمع کرده است.
اگر تعجب نکنید، نیش زنبور عسل و زهر موجودات در آن نیز درمان بسیارى از بیمارى‌ها است. بیمارى‌هایى همچون روماتیسم، مالاریا، گواتر، درد اعصاب، بعضى از بیمارى‌هاى چشم، و غیر آن. درمان با نیش زنبور باید طبق برنامه خاصّى زیر نظر طبیب باشد، مثلاً روز اوّل یک عدد، و روز دوم دو عدد، تا روز دهم ده عدد زنبور انتخاب مى‌شود، و این مرحله اوّل درمان است، و در مراحل بعد، برنامه شکل دیگرى به خود مى‌گیرد. البته اگر نیش زنبور از حدّ معیّنى بگذرد، ممکن است خطراتى ایجاد کند، و در اشخاصى که نسبت به آن حساسیّت دارند، مقدار کم آن هم زیان‌آور است.
بعضى از دانشمندان در این زمینه، مقاله یا مقاله‌هایى نوشته‌اند، و بعضى رساله دکتراى خود را تحت عنوان فرآورده‌هاى زهر زنبور عسل و خواص درمانى آن نگاشته‌اند.⁽²¹⁾

4- خدمات دیگر زنبور عسل که از عسل گرانبهاتر است!

زندگى زنبوران عسل، پر از عجائب و ماجراها است، و آنچه تاکنون گفته‌ایم فقط گوشه‌اى از آن بود. داستان ساختن موم،همان مصالحى که خانه زنبوران عسل، کلاّ از آن تشکیل شده، خود داستان مفصّلى است، و عجب اینکه از این موم، تنها براى خانه‌سازى استفاده نمى‌کنند. گاه لاشه حشرات مزاحمى را که قادر به حمل آن به خارج از کندو نیستند، مومیائى مى‌کنند تا از شرّ آن در امان بمانند!
یکى از زنبور شناسان مى‌گوید: روزى در داخل کندو، گلوله‌اى از موم، جلب توجّه او را کرد، که نسبتاً بزرگ بود. وقتى آن را شکافت دید لاشه ملخى در داخل آن است که به وسیله زنبوران مومیائى شده است.
بعضى درباره موم گفته‌اند: موم روح عسل و عسل روح گل است و به قدرى لطیف است که وزن پانصد خانه از شهر زنبوران عسل، بیش از چند گرم نیست! گرچه براى ما مشکل است که بدانیم که این موم چگونه و به چه ترتیب براى زنبوران عسل تراوش مى‌کند، و امروز به خوبى مىظدانیم که موم مصرف‌هاى مهمّى در صنایع دارد.
مسأله تلقیح و بارور ساختن گل‌ها، یکى دیگر از مهمترین کارهاى زنبوران عسل است.
یکى از دانشمندان مى‌گوید: «بى وجود حشرات، سبدهاى ما از میوه خالى مى‌شود، زیرا حشراتى که با گل سر و کار دارند، بهتر از هر عاملى مى‌توانند گرد گل را به گل تلقیح کنند. هنگامى که یکى از حشرات گل دوست، خرطوم خود را در گلى فرو مى‌برد، یا چنانکه اغلب پیش مى‌آید، قسمتى از بدن خود را در حقه گل داخل مى‌کند، هنگام خروج تنش از گرد زرد رنگى که همان گرد گل است پوشیده مى‌شود و بلافاصله آن را به گل دیگرى منتقل مى‌کند، و چنانکه مى‌دانیم، گرد گل عامل مؤثّرى است که بى‌وجود آن نه تخم تبدیل به دانه، و نه تخمدان بدل به میوه مى‌شود.
این نکته از نظر فلسفى قابل توجّه است که حشرات گل‌دوست از بدو پیدایش با گل سر و کار داشته‌اند... هر دو به موازات هم، توسعه و تکامل یافته، و امروز به مرحله‌اى رسیده‌اند که بى‌وجود هم نمى‌توانند زندگى کنند... مهمترین حشرات گل دوست که لابد شما هم مى‌شناسید، عبارتند از: پروانه و زنبور عسل و زنبور طلائى... اما در میان این حشرات گل دوست زنبوران عسل براى بیرون کشیدن گرد و شیره گل از همه مجهّزترند.»⁽²²⁾
توجّه به این نکته نیز ضرورت دارد که درختانى که داراى گل‌هاى نر و مادّه‌اند، دو دسته‌اند: درختان نازا، که قادر به بارور ساختن تخم‌هاى گل خود نمى‌باشند، و درختان زاینده که این قدرت را دارند.
براى بارور ساختن دسته اوّل، یک واسطه لازم است، که این واسطه زنبور عسل مى‌باشد، و ثابت شده که حدود هشتاد درصد از عمل لقاح گل‌ها به وسیله زنبوران عسل صورت مى‌گیرد و براى مزید اطلاع درباره نقش زنبوران عسل باید توجّه داشت که همه انواع درختان سیب، گلابى، گیلاس و بادام و مانند آنها، جزء درختان نازا هستند!
کوشش‌هایى که در مورد امکان لقاح، از طرق شیمیائى و میکانیکى و مصنوعى به جاى زنبور عسل آمده، به شکست انجامیده است، و از اینجا نقش زنبوران عسل روشن‌تر مى‌شود.⁽²³⁾
بعضى از دانشمندان مى‌گویند: «در برابر یک هزار تومان عسل و موم که زنبور براى ما درست مى‌کند، دست کم دویست هزار تومان در کار زراعت به ما کمک مى‌کند!»⁽²⁴⁾
این سخن را با جمله عجیبى از مترلینگ دانشمند زیست‌شناس به پایان مى‌بریم. او مى‌گوید: «همین امروز اگر زنبور عسل (اعم از وحشى و اهلى) از بین برود، یکصد هزار نوع از گیاهان و گل‌ها و میوه‌ها از بین خواهد رفت و از کجا که اصولاً تمدّن ما از بین نرود!!»⁽²⁵⁾

5- ساختمان جسمانى زنبوران نیز عجیب است!