مقدمه:
کمتر کسى است که قبل از مطالعه درباره اسرار رعد و برق اهمّیّت چندانى براى این دو
پدیده آسمانى قائل باشد و معمولا همه به سادگى از کنار آن مىگذرند و شاید بعضى
آنها را شوخى طبیعت مىپندارند و بعضى نیز افسانههاى خرافى پیرامون آنها مىگویند، ولى حقیقت این است که این دو پدیده با نظم خاصّى صورت مىگیرد و آثار و
برکات قابل ملاحظهاى براى انسانها دارد که شرح آن در تفسیر آیات زیر خواهد آمد.
با این اشاره به چند آیه قرآن در این زمینه گوش جان فرا مىدهیم:
1- (وَ مِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ
یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ
فِی ذالِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ)(1)
2- (هُوَ الَّذِی یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً
وَیُنْشِىءُ السَّحَابَ الثِّقَالَ)(2)
3- (وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلاَئِکَةُ مِنْ
خِیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَیُصِیبُ بِهَا مَنْ یَشَاءُ)(3)
ترجمه
1- «و از نشانههاى او این است که برق (آسمانى) را به شما
نشان مىدهد که مایه بیم و امید است (بیم از صاعقه، و امید به نزول باران)، و از
آسمان آبى فرو مىفرستد که زمین را بعد از مردنش بوسیله آن زنده مىکند، در این
نشانههایى است براى گروهى که مىاندیشند»
2- «او کسى است که برق (و صاعقه) را به شما نشان مىدهد، که
هم مایه بیم است و هم مایه امید، و ابرهاى سنگین بار ایجاد مىکند»
3- «و رعد، تسبیح و حمد او مىگوید و (همچنین) فرشتگان از
خوف او! و (اوست که) صاعقهها را مىفرستد و هر کس را بخواهد گرفتار آن مىسازد»
شرح مفردات
«برق» به گفته راغب در
مفردات در اصل به معنى نورى است که از ابرها بر مىخیزد، سپس درباره هر شىء
درخشندهاى به کار رفته، مثلا «سیفٌ بارق» به شمشیر براق و درخشنده گفته مىشود.
از کتاب مقاییساللّغه استفاده مىشود که «برق» علاوه بر این، معنى دیگرى دارد و
آن اجتماع سیاهى و سفیدى در شىء واحد است. ولى ظاهرآ معنى دوم به معنى اول باز مىگردد، چرا که هنگامى که سفیدى در کنار سیاهى قرار گیرد درخشندگى بیشترى از خود
نشان مىدهد. بعضى نیز مفهوم شدّت و فشار را نیز جزء معنى برق دانستهاند و مىگویند: «برق» لمعان مخصوصى است که با شدّت و فشار صورت مىگیرد.(4)
راغب مىگوید: «رعد» صداى ابرها است و به طور کنایه در مورد ویران شدن و سقوط شىء
سنگینى توأم با صدا نیز به کار مىرود. ولى مقائیساللّغه معنى اصلى آن را حرکت و
اضطراب ذکر کرده و امّا در مجموع، از کتب لغت به خوبى استفاده مىشود که معنى
اصلى همان صداى حاصل از ابرها است و معانى دیگر جنبه کنائى دارد. «صواعق» جمع «صاعقه»، در اصل به معنى صداى شدید و مهیبى است که از جوّ بر مىخیزد
و توأم با جرقه عظیم آتشین است. این مادّه به معنى مدهوش شدن به خاطر شنیدن صداهاى
شدید نیز آمده و گاه به معنى هلاک شدن نیز استعمال مىشود. بعضى از اهل لغت گفتهاند: که موارد استعمال صاعقه سه گونه است: مرگ، عذاب و آتش.(5) ولى ظاهر این است که همه از لوازم آن معنى اصلى است.
تفسیر و جمعبندى
اسرار آفرینش رعد و برق
نخستین آیه مورد بحث با
صراحت، برق آسمان را یکى از آیات خدا مىشمرد: «آیتى که گاهى توأم با خوف و گاهى
همراه با امید است» (وَ مِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً
وَ طَمَعاً). ترسى که ناشى از صداى مهیب همراه آن و احتمال توأم شدن با صاعقههاى مرگبار است،
و امید و طمع به خاطر احتمال نزول باران، چرا که در بسیارى از موارد، رگبارهاى
پربرکتى بعد از رعد و برق ایجاد مىشود.
شاید به همین دلیل در ادامه آیه مىافزاید: «و خداوند از آسمان آبى نازل مىکند که
زمین را به وسیله آن بعد از مرگ حیات مىبخشد»: (وَ
یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها) زمین خشک و سوزانى که بوى مرگ از آن به مشام مىرسید، بعد از چند باران و رگبار
حیاتبخش چنان زنده مىشود و گلها و گیاهان در آن مىخندند که گوئى هرگز آن زمین
سابق نیست.
لذا در پایان آیه باز به عنوان تأکید مىافزاید: «در این امور آیات و نشانههایى
است براى آنها که اندیشه مىکنند» (اِنَّ فِى ذلِکَ لاَیاتٍ
لِقَومٍ یَعْقِلُونَ) آنها مىفهمند که این پدیدهها ساده نیست که به صورت تصادف و اتفاق رخ داده باشد،
پس در آن مىاندیشند و به اسرارش آشنا مىشوند.
همین معنى در دومین آیه مورد بحث با تعبیر دیگرى آمده است و به عنوان معرّفى ذات پاک خداوند از طریق آثار او
مىفرماید: «او کسى است که برق را به شما نشان مىدهد که هم مایه ترس است و هم
امید»: (هُوَ الَّذِى یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفآ وَ طَمَعاً) ترس از صاعقهها و امید به نزول باران، یا ترس مسافران و امید حاضران در شهرها و
آبادىها. جالب اینکه بعد از آن بلافاصله مىگوید «خداوند ابرهاى سنگینى ایجاد مىکند» (وَ یُنْشِىءُ السَّحابَ الثِّقالَ).
در توضیح این جمله گفته شده است: «مقارن طوفانهاى شدید رگبارى، ابرهاى، بالاى جوّ
تا نزدیکىهاى زمین را مىپوشانند، هوا تاریک مىشود و در تلاطم بادها مرتباً
الکتریسته ایجاد و تخلیه شده و جهش برق و غرش رعد پى در پى زمین و هوا را به لرزه
در مىآورد و بالاخره ابرهایى که در طبقات پائین و غلیظ جوّ متراکم گردیده و در
اثر بادهاى تکان دهنده بالابر، حامل دانههاى درشت و فراوان شدهاند بسیار ثقیل
(سنگین) مىباشند.»(6)
در سومین و آخرین آیه مورد بحث به پدیده «رعد» اشاره شده، مىفرماید: «رعد تسبیح
و حمد او مىگوید»: (وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ) این تعبیر نشان مىدهد که این پدیده آسمانى مسأله سادهاى نیست، بلکه بازگو کننده
علم و قدرت خدا است. چرا که «تسبیح» به معنى منزّه شمردن از هر عیب و نقص، و «حمد»
به معنى ستایش او در برابر کمالات است؛ به این ترتیب غرّش رعد از اوصاف جمال و
جلال خدا سخن مىگوید!
این سخن ممکن است به زبان حال باشد، همانگونه که یک اختراع مهم از علم و آگاهى
مخترع، و یک تابلوى بسیار زیبا از ذوق سرشار نقّاش، و یک قطعه شعر دلانگیز از ذوق
ادبى گوینده، سخن مىگوید، و او را مدح و ستایش مىکند، و یا اشاره به زبان قال
باشد، آنچنانکه بعضى از مفسّران گفتهاند که تمام ذرّات این جهان هر کدام براى خود
سهمى از عقل و شعور دارند؛ و تسبیح و حمد
آنها از روى عقل و شعور و درک است.
فخررازى در تفسیر خود مىگوید: «بعید نیست که خداوند حیات و علم و قدرت و نطق را
در اجزاى ابر ایجاد کند و صدایى که به گوش مىرسد از افعال اختیارى او باشد،
همانگونه که کوهها در زمان داود و سنگریزهها در زمان پیامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) تسبیح خدا
گفتهاند.»(7)
هریک از این دو احتمال باشد، در بحث ما تفاوتى ندارد و در هر حال معلوم مىشود در
این پدیده آسمانى اسرارى نهفته است که بیانگر عظمت خالق و آیتى از آیات او است. اصولا آب و بخار و ابرى که از آن ناشى مىشود موجودى است ضد آتش ولى به قدرت
پروردگار آتش عظیمى از آن بر مىخیزد که از تمامى آتشهاى روى زمین سوزانتر است.
همچنین بخار، جسم بسیار لطیفى است ولى صدائى از آن بر مىخیزد که از افتادن اجسام
سخت و سنگین بر نمىخیزد. از مجموع این آیات به خوبى استفاده مىشود که «رعد» و «برق» هر کدام از پدیدههاى
قابل توجّه جهان هستى است که باید جدّآ روى آن مطالعه کرده و به اسرار آن آشنا
شد، و از آن به عظمت خالق آنها پى برد و این مطلب در بخش توضیحات به خواست خدا
خواهد آمد.
توضیحات
1- پیدایش رعد و برق از نظر
علم روز
دانشمندان امروز معتقدند که
جرقّه زدن آسمان از اینجا به وجود مىآید که دو قطعه ابر با بارهاى الکتریکى
مختلف: (یکى مثبت و دیگرى منفى)، به هم نزدیک مىشوند، و درست مانند نزدیک شدن سر
دو سیم برق جرقّه مىزنند.
از آنجا که قطعههاى ابر، بار الکتریکى عظیمى دارند جرقّه آن هم عظیم است و مىدانیم هر جرقّهاى صدایى
دارد و طبعاً هر قدر جرقّه بزرگتر باشد صداى آن هم عظیمتر است. به همین دلیل
صداى مهیب این جرقّه آسمانى گاهى به قدرى شدید است که تمام ساختمانها را مىلرزاند و همانند بمبهاى عظیم صدا مىکند. ولى برقها همیشه در میان دو قطعه ابر ظاهر نمىشوند که از دسترس انسانها دور و
بىخطر باشند، بلکه گاهى ابرهایى که داراى الکتریسته مثبت هستند به زمین نزدیک مىشوند و چون زمین داراى الکتریسته منفى است جرقّه میان زمین و ابر ایجاد مىشود.
این جرقّه عظیم که صاعقه نام دارد بسیار خطرناک است، هم لرزه شدیدى در آن منطقه
ایجاد مىکند، و هم حرارت فوقالعاده زیاد که به هر چیز اصابت کند آن را خاکستر مىکند.(8) همچنین از آنجا که الکتریسته همیشه از نوک اجسام خارج مىشود و در بیابان هایى که
صاعقه روى مىدهد جرقه در نقاط مرتفع مانند نوک درختان، و حتى سر انسان راهگذر
ظاهر مىگردد و به همین دلیل در هواى طوفانى و آکنده از رعد و برق، توقّف در
بیابان ها بسیار خطرناک است و در اینگونه مواقع پناه بردن به گودالها یا نزدیک
درختان و پائین کوهها و تپّهها مىتواند خطر را تا حد زیادى بر طرف کند. (البته
تکیه دادن به درختها و پنجرههاى آهنین نیز خطرناک است.) با توضیح بالا خطرات برق و عامل خوف که در آیات بالا به آن اشاره شده به خوبى روشن
مىشود.
2- فوائد و برکات رعد و برق
رعد و برق علىرغم خطراتى که در بالا به آن اشاره شد، فوائد
زیادى نیز دارد که در اینجا به چند
قسمت از آن اشاره مىشود:
الف: آبیارى - برقها معمولا حرارت فوقالعاده زیادى ـ گاه در حدود 15 هزار درجه
سانتیگراد ـ تولید مىکنند و این حرارت کافى است که مقدار زیادى از هواى اطراف را
بسوزاند و در نتیجه فشار هوا فوراً کم مىشود و مىدانیم در فشار کم، ابرها مىبارند، و به همین دلیل، غالباً متعاقب جهش برق، رگبارهایى شروع مىشود و دانههاى
درشت باران فرو مىریزند و از این رو در واقع یکى از برکات برق، آبیارى است.
ب - سمپاشى - به هنگامى که برق با آن حرارتش آشکار مىشود، قطرات باران با
مقدارى اکسیژن اضافى ترکیب مىشوند و آب سنگین، یعنى آب اکسیژنه ( 2O 2H )ایجاد مىکنند و مىدانیم آب اکسیژنه یکى از آثارش از بین بردن
میکروبها است، به همین جهت در مصارف طبّى براى شستشوى زخمها به کار مىرود.
این قطرات آب اکسیژنه هنگامى که بر زمینها مىبارد، تخم آفات و بیمارىهاى گیاهى
را از میان مىبرد و سمپاشى خوبى از آنها مىکند و به همین جهت گفتهاند: هر سال
که رعد و برق کم باشد آفات گیاهى بیشتر است!
ج - تغذیه و کودرسانى - قطرات باران بر اثر برق و حرارت شدید آن و ترکیب مخصوص، یک
حالت اسید کربنى پیدا مىکند که به هنگام پاشیده شدن بر زمینها و ترکیب با آنها
یک نوع کود مؤثّر گیاهى مىسازد و گیاهان از این طریق تغذیه مىشوند.
بعضى از دانشمندان گفتهاند: مقدار کودى که در طى یک سال از مجموع برقهاى آسمان
در کره زمین به وجود مىآید به ده ها میلیون تن مىرسد و این رقم فوقالعاده
بالائى است. بنابراین مىبینیم همین پدیده ظاهراً پیش پا افتاده و بى خاصّیت طبیعت! چقدر پر بار
و پر برکت است. هم آبیارى مىکند، هم سمپاشى مىکند، هم تغذیه؛ و این نمونه کوچکى
از اسرار شگرف و پردامنه عالم هستى است که رهنمون راه خداشناسى مىتواند باشد. اینها همه برکات برق است، ولى از سوى دیگر آتش سوزىهایى که از یک نوع آن (صاعقهها) به وجود مىآید، گاهى ممکن است انسان یا انسانها یا زراعتها و درختانى را
بسوزاند. هرچند این امر کم و نادر و غالباً قابل اجتناب است، ولى مىتواند عامل خوف
و ترس شود و به این ترتیب آنچه در آیه فوق خواندیم که برق هم مایه ترس است و هم
مایه امید، مىتواند اشاره به مجموع این امور باشد. نیز ممکن است جمله (وَ یُنْشِىءُ السَّحابَ الثِقالَ) که
در آخر آیه فوق آمده، ارتباط با همین خاصّیت برق داشته باشد که ابرها را سنگین بار
از دانههاى باران مىسازد.