تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
آيه ليلة المبيت
در آيه 207 سوره بقره مى خوانيم: ( وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ وَ اللهُ رؤفٌ بِالْعِباد):
«بعضى از مردم (با ايمان و فداكار، همچون على(عليه السلام) در ليلة المبيت به هنگام خفتن در جايگاه پيغمبر(صلى الله عليه وآله) جان خود را بخاطر خشنودى خدا مى فروشند; و خداوند نسبت به همه بندگان مهربان است.» در شأن نزول اين آيه، روايات زيادى در منابع معروف اسلامى آمده است از جمله:
1ـ ثعلبى مفسّر معروف اهل سنّت در تفسير خودش در شأن نزول اين آيه چنين نقل مى كند: «پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) هنگامى كه تصميم به هجرت به سوى مدينه گرفت على بن ابيطالب(عليه السلام) را در مكه، براى اداى ديون و امانت هاى مردم كه نزد او بود گذارد و آن شب كه به سوى غار حركت مى كرد; مشركين اطراف خانه او را گرفته بودند. لذا دستور داد كه على(عليه السلام) در بستر او بخوابد، و به او فرمود: «پارچه سبز رنگى كه من دارم ـ و به هنگام خواب روى خود مى كشم ـ به روى خود بينداز و در بستر من بخواب، انشاء الله هيچ مكروهى به تو نمى رسد».
على(عليه السلام) اين كار را انجام داد، در اين موقع خداوند به جبرئيل و ميكائيل وحى فرستاد كه من در ميان شما پيمان برادرى ايجاد كردم و عمر يكى را طولانى تر از ديگرى قرار دادم. كدام يك از شما دو نفر، زندگى ديگرى را بر خود مقدّم مى شمريد ـ و عمر طولانى را براى ديگرى مى خواهيد ـ؟ هر يك از آن دو، حيات خويش را برگزيدند، در اين هنگام خداوند به آنها وحى فرستاد; چرا شما همانند على بن ابيطالب(عليه السلام) نبوديد كه من ميان او و محمّد(صلى الله عليه وآله) برادرى برقرار ساختم و او در بستر پيامبر(صلى الله عليه وآله) خوابيد و جان او را بر جان خويش مقدّم شمرد. به زمين فرود آييد، و او را از دشمنانش حفظ كنيد. آنها هر دو فرود آمدند، جبرئيل بالاى سرش و ميكائيل پايين پايش بود، در اين هنگام جبرئيل صدا زد: «آفرين آفرين! چه كسى همانند تو است اى على؟! خداوند متعال با تو نزد فرشتگان مباهات كرد». در اين هنگام كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) به سوى مدينه در حركت بود اين آيه در شأن على(عليه السلام) نازل شد: ( وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ).
اين حديث را ثعلبى با همين تفصيل و غزالى در احياء العلوم (جلد 3، صفحه 238) و گنجى در كفاية الطالب (صفحه 114) و ابن صبّاغ مالكى در الفصول المهمّه (صفحه 33) و سبط بن جوزى حنفى در تذكرة الخواصّ (صفحه 21) و شبلنجى در نور الأَبصار (صفحه 82) نقل كرده اند. (1)
2ـ حاكم حسكانى در شواهد التنزيل از ابوسعيد خدرى همين مضمون را با تفاوت بسيار مختصرى نقل مى كند. (2)
3ـ حاكم حسكانى در همان كتاب (شواهد التنزيل) از ابن عباس نقل مى كند كه على(عليه السلام)نخستين كسى بود كه بعد از خديجه(عليها السلام) به رسول خدا(صلى الله عليه وآله) ايمان آورد و لباس او را پوشيد و در بستر او خوابيد ...(ولى در اين نقل اشاره اى به آيه شريفه نمى كند).(3)
4ـ و نيز در همان كتاب از عبدالله بن سليمان (و در نسخه اى از عبدالله بن عباس) همين معنى نقل شده، كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در آن شب كه به سوى غار مى رفت على(عليه السلام) را در بستر خود خواباند. ابوبكر به دنبال پيامبر(صلى الله عليه وآله) رفت و قريش به على(عليه السلام)نگاه مى كردند ـ و گمان مى كردند پيامبر است ـ هنگامى كه صبح شد ناگهان نگاه كردند و ديدند على(عليه السلام)است، گفتند: محمد(صلى الله عليه وآله) كجا است؟ فرمود: من آگاهى ندارم، گفتند: ما تعجب مى كرديم هنگامى كه سنگ به سوى تو مى انداختيم پيچ و تاب مى خوردى و از يك پهلو به پهلوى ديگر مى شدى در حالى كه وقتى به سوى محمد(صلى الله عليه وآله) سنگ مى انداختيم تكان نمى خورد! و اين آيه درباره اين ماجرا نازل شده است: ( وَ مِنَ النّاسَ مَنْ يَشْرى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ).(4)
5ـ حاكم نيشابورى در كتاب معروف مستدرك الصّحيحين از ابن عباس چنين نقل مى كند كه على(عليه السلام) جان خويش را به خدا فروخت. لباس پيامبر(صلى الله عليه وآله) را پوشيد، سپس به جاى او خوابيد ... و در پايان اين حديث مى گويد: « هذا حَديثٌ صَحيحُ الاَسْنادِ وَ لَمْ يُخْرجاهُ»: «اين حديث معتبرى است، هر چند بخارى و مسلم در كتاب خود آن را نياورده اند». (5)
6ـ در همان كتاب از حكيم بن جبير از على بن الحسين(عليه السلام) نقل مى كند:
« اِنَّ اَوَّلَ مَنْ شَرَى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ عَلِىُ بْنُ ابيطالِب»: «نخستين كسى كه جان خود را به بهاى خشنودى خدا فروخت، على بن ابيطالب(عليه السلام) بود». (6)
سپس مى افزايد: در آن هنگام كه على(عليه السلام) مى خواست در بستر رسول خدا(صلى الله عليه وآله)بخوابد، اين اشعار را زمزمه مى كرد:
وَقَيْتُ بِنَفْسى خَيْرَ مَنْ وَطَئَ الْحَصَى وَ مَنْ طافَ بِالْبَيْتِ الْعَتِيْقِ وَ بِالْحِجْرِ
رَسُول اِلله خافَ اَنْ يَمْكُرُوا بِهِ فَنَجّاهُ ذُو الطَّولِ الاِله مِنَ الْمَكْرِ
وَ باتَ رَسُولُ اللهِ فى الْغار آمِناً مُوَقّىً و فى حِفْظِ الالِهِ وَ فى سَتْرِ
وَ بِتُّ ارائيهمْ وَ لَمْ يَتْهَمونَنى وَ قَدْ وَطَنْتُ نَفْسى عَلَى الْقَتْلِ وَالاَسْرِ
«با جان خويش، نگهدارى و پاسدارى از كسى كردم كه بهترين انسانى بود كه بر روى زمين گام نهاد ـ همان كس كه به خانه كعبه و حجر طواف فرمود».
«همان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) كه از مكر دشمنان بيمناك بود ـ و خداوند قادر او را از مكر (و نقشه هاى شوم آنها) رهايى بخشيد».
«و رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در غار در امن و امان بود ـ و در حفظ الهى و در پوشش قرار داشت».
«و من مراقب آنها (دشمنان) بودم، و آنها باور نمى كردند، كه من به جاى پيامبر(صلى الله عليه وآله)خوابيده ام ـ در حالى كه آماده براى كشته شدن و اسارت بودم». (7)
اشعار فوق كه حكايت از نهايت ايثار و جانبازى و افتخار اميرالمؤمنين(عليه السلام) به اين امر مى كند در كتب ديگر نيز آمده است.
7ـ طبرى مورّخ معروف درباره مسأله هجرت مى نويسد على(عليه السلام) در بستر پيامبر(صلى الله عليه وآله) خوابيده بود و دشمنان نظاره مى كردند و او را در بستر مى ديدند در حالى كه پوشش پيامبر را به روى خود كشيده بود.آنها مى گفتند: به خدا اين همان محمد(صلى الله عليه وآله)است! تا اينكه صبح شد و على(عليه السلام) از بستر پيامبر(صلى الله عليه وآله) برخاست! (طبرى اين داستان را در كنار آيه ( وَ اِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَذينَ كَفَروُا لِيُثْبِتُوكَ ...) كه آن هم مربوط به داستان هجرت است نقل كرده است).(8)
8ـ ابن اثير در اسد الغابه در فضائل على(عليه السلام) نقل مى كند: هنگامى كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) اراده هجرت فرمود، على(عليه السلام) را براى اداى ديون و رد امانت هايى كه نزد او بود، در مكه گذارد و در آن شب كه از مكه به سوى غار رفت، در حالى كه مشركان خانه او را احاطه كرده بودند; دستور داد على(عليه السلام) در بستر او بخوابد و جامه او را بر روى خود بكشد. سپس داستان ليلة المبيت و وحى الهى را به جبرئيل و ميكائيل نقل كرده، و در پايان مى گويد: سپس خداوند اين آيه را بر پيامبرش، در حالى كه به سوى مدينه مى رفت، نازل كرد: ( وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ).(9)
9ـ احمد حنبل يكى از ائمه چهارگانه معروف اهل سنت در مسند خود كه از منابع مشهور است، از ابن عباس در تفسير آيه ( وَ اِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ ...): «(به خاطر بياور) هنگامى را كه كافران نقشه مى كشيدند كه تو را به زندان بيفكنند; يا به قتل برسانند; يا تبعيد كنند; آنها نقشه مى كشيدند و خداوند هم تدبير مى كرد; و خداوند بهترين مدبّران است»، نقل مى كند كه قريش در مكه به مشاوره پرداختند. بعضى گفتند به هنگام صبح او را ببنديد و به زندان بيفكنيد ـ منظورشان پيامبر(صلى الله عليه وآله)بود ـ و بعضى گفتند او را به قتل برسانيد، و بعضى گفتند او را تبعيد كنيد، خداوند متعال پيامبرش را از اين ماجرا آگاه ساخت، و در اين هنگام على(عليه السلام)در بستر پيامبر(صلى الله عليه وآله) خوابيد ... (و پيامبر(صلى الله عليه وآله)) از مكه خارج شد (10).
احمد حنبل، اشاره اى به آيه ( وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرى نَفْسَهُ) نمى كند، ولى از آيه ( اِذْ يَمْكُرْ بِكَ الَّذينَ كَفَرُوا ... )كه آن هم در ماجراى ليلة المبيت وارد شده است، سخن مى گويد.
روايات منحصر به آنچه گفته شد نيست، بلكه و روايات فراوان ديگرى در منابع معروف در اين زمينه نقل شده كه براى اطلاع بيشتر مى توانيد به كتاب هاى احقاق الحق (11) و شواهد التنزيل (12) و فضائل الخمسه (13) و الغدير (14) و تفسير برهان (15) مراجعه فرمائيد.
پی نوشتها :
1. الغدير، جلد 2، صفحه 48.
2. شواهد التنزيل، جلد 1، صفحه 196، حديث 133.
3. همان مدرك، صفحه 98.
4. شواهد التنزيل، جلد 1، صفحه 100. و سوره بقره، آيه 207.
5. مستدرك الصحيحين، جلد 3، صفحه 4 (طبع دارالمعرفه بيروت).
6. همان مدرك.
7. مستدرك الصحيحين، جلد 3، صفحه 4.
8. سوره انفال، آيه30. تاريخ طبرى، جلد 2، صفحه 100.
9. اسد الغابه، جلد 4، صفحه 25.
10. مسند احمد، جلد 1، صفحه 348 (طبع دار صادق بيروت).
11. احقاق الحق، جلد 3، صفحه 23 تا 45، و جلد6، صفحه 479 تا 481 و جلد 8 صفحه 335 تا 348، و جلد 14 صفحه 116 تا 130.
12. شواهد التنزيل، جلد 1، صفحه 96 به بعد.
13. فضائل الخمسه، جلد 2، صفحه 345 به بعد.
14. الغدير، جلد 2، صفحه 49 به بعد.
15. تفسير برهان، جلد 1، صفحه 206 و 207.
|