5. آیا برزخ جنبه همگانى دارد؟

آیا تمام کسانى که از دنیا مى روند و به جهان برزخ منتقل مى شوند همه حیات آگاهانه اى دارند؟ یا گروهى همانند کسانى که به خواب فرو مى روند حیات برزخیشان ناآگاهانه است و گویى در قیامت از خواب بیدار مى شوند و هزاران سال را ساعتى مى پندارند؟

از آیه 55 سوره روم معناى دوم استفاده مى شود: ( وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَةٍ) : «و روزى که قیامت برپا شود، مجرمان سوگند یاد مى کنند که جز ساعتى (در عالم برزخ) درنگ نکردند!»

البتّه این در صورتى است که آیه را به معناى ناچیز بودن عالم دنیا یا عالم برزخ در برابر قیامت تفسیر نکنیم. (دقّت کنید.)

ولى بعضى از آیاتى که به مسأله برزخ اشاره مى کند ظاهراً مطلق و عام است، مانند آیه 100 سوره مؤمنون که ظاهراً درباره همه کفّار است مى گوید: ( وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ): «و در پى (مرگ) آنان برزخى است تا روزى که برانگیخته شوند.» (مگر این که گفته شود آیه قبل خاص و این عام است و به وسیله آن تقیید و تفسیر مى شود.)

در روایات نیز کراراً به این معنا اشاره شده که سؤال قبر تنها از دو گروه است:

کسانى که داراى ایمان خالص و یا کفر خالصند;امّا بقیه به حال خود رها مى شوند.

این روایات را در بحث گذشته آوردیم و براى آگاهى بیشتر از آنها به جلد 6، بحار الانوار صفحه 260، احادیث 97 تا 100 مراجعه فرمائید.

امّا تعبیر: «یُلْهى عَنْهُمْ»: «آنها را به حال خود رها مى کنند، یا از آنها صرف نظر مى کنند.» مفهومش این نیست که آنها برزخ ندارند، بلکه سؤال قبر درباره آنها نیست، به عکس از روایات فشار قبر استفاده مى شود که عمومیّت دارد و همه به استثناى بعضى از اولیاء الله به آن گرفتار مى شوند. (روایات این بحث را قبلا ذکر کرده ایم)

6. فلسفه برزخ

فلسفه زندگى دنیا به خوبى روشن است، چرا که محل امتحان و آموختن و پرورش و تحصیل کمالات علمى و عملى براى عالم دیگر است. دنیا به تعبیر روایات اسلامى و بعضى از آیات قرآن، مزرعه، تجارتخانه، دانشگاه، میدان تمرین و یا به تعبیر دیگر به منزله عالم جنین براى جهان دیگر است.

آخرت مرکز انوار الهى، دادگاه بزرگ حقّ و محل رسیدگى به حساب اعمال و جوار قرب و رحمت خدا است.

در اینجا این سؤال باقى مى ماند که فلسفه برزخ چیست؟

در پاسخ این سؤال مى توان گفت که فلسفه عالم برزخ که در میان دنیا و آخرت قرار گرفته، مانند فلسفه هر مرحله متوسّط دیگرى است. زیرا انتقال از محیطى به محیط دیگر که از هر نظر با آن متفاوت است، در صورتى قابل تحمل خواهد بود که مرحله میانه اى وجود داشته باشد، مرحله اى که بعضى از ویژگى هاى مرحله اول و پاره اى از ویژگى هاى مرحله دوم در آن جمع باشد.

به علاوه قیامت براى همه انسان ها در یک روز تحقّق مى یابد، چرا که زمین و آسمان باید دگرگون شود و عالمى نو ایجاد گردد و حیات نوین انسان ها در آن عالم نو صورت گیرد. با این حال راهى جز این نیست در میان دنیا و آخرت برزخى باشد و ارواح بعد از جدا شدن از بدن هاى مادّى عنصرى به برزخ منتقل گردند و تا پایان دنیا در آنجا بمانند و پس از پایان دنیا و آغاز شدن قیامت، همه باهم محشور شوند زیرا ممکن نیست هر انسانى براى خود مستقلا قیامتى داشته باشد، چرا که قیامت بعد از فناء دنیا و تبدیل زمین و آسمان ها به زمین و آسمان هاى دیگرى است.

از این گذشته از روایاتى استفاده مى شود که در برزخ پاره اى از کمبودهاى تعلیم و تربیت افراد مؤمن جبران مى گردد، درست است که آنجا محل انجام عمل صالح نیست، ولى چه مانعى دارد که محل معرفت بیشتر و آگاهى افزون تر باشد؟

در حدیثى از امام موسى بن جعفر(علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ ماتَ مِنْ أَوْلِیائِنا وَشِیعَتِنا وَلَمْ یُحْسِنِ الْقُرانَ عُلِّم فى قَبْرِهِ لِیَرْفَعَ اللهُ بِهِ مِنْ دَرَجَتِهِ، فَاِنَّ دَرَجاتِ الْجَنَّةِ عَلى قَدْرِ آیاتِ الْقُرآنِ، یُقالُ لَهُ اِقْرَأْ وَارْقَ، فَیَقْرأُ ثُمَّ یَرْقى»: «هرکس از دوستان و پیروان ما بمیرد و هنوز قرآن را به طور کامل فرا نگرفته باشد در قبرش به او تعلیم مى دهند، تا خداوند بدین وسیله درجاتش را بالا برد چرا که درجات بهشت به اندازه آیات قرآن است. به او گفته مى شود بخوان و بالا رو، او مى خواند (از  درجات بهشت) بالا مى رود.»⁽¹⁾

1. اصول کافى، جلد 2، صفحه 606، باب «فضل حامل القرآن»، حدیث 10.