تفسير موضوعي قرآن كريم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
ایمان و عمل صالح (مقدمه )
تمام بحث هاى معاد سرانجام به یکى از دو نقطه ختم مى شود: «بهشت» و «دوزخ».
بهشت یعنى کانون انواع مواهب نعمت هاى الهى، اعم از معنوى و مادى، و دوزخ کانون انواع رنج ها و شکنجه ها و حرمان ها از هر قبیل.
در اینکه حقیقت بهشت چیست؟ و چگونه است؟ و در کجاست؟ و هم اکنون وجود دارد یا بعداً آفریده مى شود؟ سخن بسیار است، و مى توان براى یافتن پاسخ این سؤالات از تصریحات یا اشاراتى که در آیات قرآن آمده است کمک گرفت.
بعلاوه آیات بیشمارى درباره صفات بهشت و بهشتیان، و نعمت هاى مختلف بهشتى، باغ ها و نهرها و چشمه ها، طعام ها و شراب هاى طهور، لباس ها، و همسران، و دوستان، و خدمتگزاران، و احترام و اکرام فوق العاده از سوى فرشتگان و نیز مواهب معنوى و لذات روحانى، در قرآن آمده است که بخش عظیمى از آیات مربوط به «معاد» را تشکیل مى دهد.
باز در اینجا اشاره به این نکته را ضرورى مى دانیم که ما هر ترسیمى از بهشت در ذهن خود داشته باشیم، و هر فکرى در سر بپروانیم با معیارها و مفاهیمى است که از مواهب این جهان داریم، و قطعاً ترسیم کامل بهشت نخواهد بود که آن چیزى است برتر و بالاتر و فراتر و عمیق تر از آنچه دیده ایم و نوشته ایم و خوانده ایم، و فراتر از جهان ما.
ولى با این حال مى توان یک ترسیم اجمالى و شبح مانند، با مطالعه آیات و روایات از آن در دست داشت، ترسیمى که داراى بعد تربیتى فوق العاده اى است، و در واقع هر انسانى را که داراى هرگونه انگیزه معنوى و مادى باشد به سوى خود فرا مى خواند و جلب و جذب مى کند، و او را براى نیل به آن به تهذیب نفوس و پاکسازى عقیده، و پاکى اعمال و درستى گفتار و رفتار دعوت مى نماید.
با این اشاره به قرآن باز مى گردیم و آیات مربوط به بهشت را در گروه هاى مختلف، با گوش جان، از زبان قرآن مى شنویم.
جالب اینکه این آیات در هشت گروه به تعدادى درهاى بهشت، جمع آورى شده!.
اسباب وُرود به بهشت از دیدگاه قرآن درباره اوصاف بهشتیان آیات فراوانى در قرآن مجید وارد شده که در مجموع صفات و اعمالى که انسان را به بهشت مى رساند و او را در آن جایگاه رفیع و والا جاى مى دهد، کاملا مشخص مى سازد، و دیدگاه اسلام را در مسأله نجات و سعادت ابدى و تکامل بشر روشن مى کند.
این اوصاف به شرح زیر است:
1- ایمان و عمل صالح
2- تقوى
3- احسان و نیکوکارى
4- جهاد و شهادت
5- ترک هواپرستى
6- پیشگامان در ایمان
7- هجرت و جهاد
8- صبر و تحمل در برابر شدائد
9- ایمان و بقاء بر جاده مستقیم
10- اطاعت خدا و رسول(صلى الله علیه وآله وسلم)
11- اخلاص
12- صدق و راستى
13- خود سازى و تزکیه نفس
14- «انفاق» و «استغفار»
15- خوف از خدا
16- تولى و تبرّى
17- اهتمام به نماز
1-
1- ایمان و عمل صالح
نخستین چیزى که سرمایه اصلى نجات و خمیر مایه سعادت و کلید درهاى بهشت شمرده شده ایمان و عمل صالح است، قرآن مى گوید: وَ الذِّینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ اُولئکَ اَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فیها خالِدُونَ (بقره 82).
«کسانى که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند یاران بهشتند، و جاودانه در آن خواهند ماند».
این تعبیر یا شبیه آن در آیات بسیارى وارد شده است که تکرار آن بیانگر، اهمیت موضوع و توجه خاص قرآن نسبت به آن مى باشد.(1)
به این ترتیب قرآن پرده هاى اوهام گروهى از اهل کتاب و مقلدین آنها را در میان اقوام و ملل دیگر، که تصوّر مى کردند مسأله نجات و ورود در بهشت بر اساس یک سلسله روابط، یا ضوابطى غیر از ایمان و عمل صالح است، پاره مى کند، و انسان ها را براى ساختن خویش در دو بُعد «عقید» و «عمل» بسیج مى نماید، و اتفاقاً آیه مورد بحث به دنبال آیاتى درباره قوم یهود است که خود را قوم برگزیده خداوند مى دانستند، و گاهى فرزندان خدا خطاب مى کردند! و مى گفتند: «اگر هم گناه کرده باشیم جز چند روزى آتش دوزخ به ما نخواهد رسید» گویى عهد و پیمانى با خدا بسته بودند!
بدیهى است رابطه «ایمان» و «عمل صالح» رابطه «درخت» و «میوه» است، یک درخت سالم (از درختان میوه) خالى از میوه نخواهد بود، همچنین ایمان از عمل صالح جدا نخواهد شد، مگر ایمان هاى ضعیف و کم نور که در برابر شهوات و هوى و هوس ها از اثر مى افتد لذا در حدیثى از امام صادق(علیه السلام)مى خوانیم که وقتى از حقیقت ایمان سؤال کردند فرمود: الایمانُ اَنْ یُطاعَ اللهَ فَلا یُعْصَى: ایمان آن است که اطاعت خدا شود و معصیت او نشود».(2)
و به تعبیر روشن تر عمل صالح تجسّم ایمان قلبى است!
البته این سخن بدان معنا نیست که معصیتکاران یا مرتکبان کبیره کافرند(3)مى پنداشتند، بلکه منظور این است ایمان قوى هرگز از عمل صالح جدا نیست، هرچند ایمان هاى ضعیف را با ارتکاب کبائر مى سازد.
این نکته نیز قابل توجه است که غالباً در آیات قرآن ایمان بر عمل صالح مقدم داشته شده، با اینکه به نظر مى رسد انجام واجبات و ترک محرمات کارى مشکل تر از ایمان است، و قاعدتا باید مقدم داشته شود، این به خاطر آن است که قرآن با این بیان مى خواهد اشاره به ریشه و اساس بودن ایمان نسبت به اعمال صالح کند.
آخرین سخن در این مبحث اینکه تعبیر به ایمان و عمل صالح، آنچنان تعبیر گسترده اى است که تمام مراحل ایمان به خدا و سایر مبانى اعتقادى را از یسکو، و انجام هرگونه کار شایسته فردى و اجتماعى و عبادى و سیاسى را از سوى دیگر شامل مى شود، این بود نخستین کلید درهاى بهشت.
پی نوشتها:
(1). آل عمران 136، نساء 124، اعراف 42، حج 14، و 23 و 56، عنکبوت 58، زمر 74، احقاف 14، محمد 12 و آیات دیگر.
(2). اصول کافى، جلد 2، صفحه 33، حدیث 3.
(3). از اصولى که مورد اتفاق خوارج است این است که مرتکبان کبائر را تکفیر مى کنند (سفینة البحار ماده خرج).