تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
بحث امامت از كى آغاز شد؟
بعد از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، بر سر جانشينى آن حضرت گفتگو در گرفت، گروهى معتقد بودند پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى خود جانشينى تعيين نكرد; و اين امر رابر عهده امت گذاشت كه آنها بنشينند و در ميان خود، رهبرى برگزينند; رهبرى كه امر حكومت را به دست گيرد، و به عنوان نماینده مردم بر مردم حكومت كند; هر چند اين نمايندگى هرگز صورت نگرفت بلكه در يك مرحله تنها گروه كوچكى از صحابه خليفه را برگزيدند; و درمرحله ديگر گزينش خليفه شكل انتصابى داشت، و در مرحله سوم اين گزينش تنها بر عهده يك شوراى شش نفرى كه همگى انتصابى بودند گذارده شد; طرفداران اين طرز فكر را اهل سنت مى نامند.
گروه ديگرى معتقد بودند امام و جانشين پيامبر(صلى الله عليه وآله) بايد از سوى خدا تعيين گردد، چرا كه او بايد همچون خود پيامبر(صلى الله عليه وآله) معصوم از گناه و خطا، و داراى علم فوق العاده اى باشد تا بتواند رهبرى معنوى و مادى امت را برعهده گيرد. اساس اسلام را حفظ كند، و مشكلات احكام را تبيين نمايد و دقايق قرآن را شرح دهد و اسلام را تداوم بخشد. اين گروه را اماميه يا شيعه مى نامند، و اين واژه از احاديث معروف پيامبر(صلى الله عليه وآله)گرفته شده است.
در تفسير «الدر المنثور» كه از منابع معروف اهل سنت است در ذيل آيه شريفه (اَوْلئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَريَّة ) از جابربن عبدالله انصارى چنين نقل شده است كه مى گويد: « كُنّا عِنْدَ النَّبىّ فَاَقْبَلَ عَلىٌّ(عليه السلام) فَقال النَّبِىُّ(صلى الله عليه وآله): وَ الَّذى نَفْسى بِيَدِهِ إِنَّ هذا وَ شيعَتَهُ لَهُمْ الْفائِزونَ يَومُ القِيامَةِ وَ نَزَلَتْ إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ فَكانِ أَصْحابُ النَّبِىّ(صلى الله عليه وآله) إذا اَقْبَلَ عَلىٌّ، قالُوا جاء خَيْرُ الْبَريَّةْ»:
«ما نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) بوديم كه على(عليه السلام) به سوى ما آمد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: اين و شيعيانش در روز قيامت رستگارانند، و در اين هنگام آيه شريفه ( إِنَّ الَّذينَ آَمَنُوا وَ عَمِلُو الصّالِحاتِ أولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ) كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند بهترين خلق مخلوقات خدا هستند) نازل گرديد». (1)
حاكم نيشابورى كه او نيز از دانشمندان معروف اهل سنت در قرن پنجم هجرى است اين مضمون را در كتاب معروفش «شواهد التنزيل» از طرق مختلف از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند و تعداد رواياتش از بيست روايت تجاوز مى كند.
از جمله از ابن عباس نقل مى كند هنگامى كه آيه( . إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ) نازل شد، پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) فرمود: « هُو اَنْتَ وَ شِيْعَتُكَ ...»: «منظور از اين آيه تو و شيعيانت هستيد»! (2)
در حديث ديگرى از ابو برزه آمده است هنگامى كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) اين آيه را تلاوت كرد، فرمود: « هُمْ اَنْتَ وشيعَتكَ يا عَلِىّ»: «آنها، تو و شيعيان تو هستند». (3)
بسيارى ديگر از علماى اسلام و دانشمندان اهل سنت مانند ابن حجر در كتاب صواعق و محمد شبلنجى در نور الابصار، اين حديث را ذكر كرده اند. (4)
بنابراين به شهادت اين روايات نام و عنوان شيعه را پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) براى پيروان راه على(عليه السلام) و طرفداران او برگزيده است، آيا با اين حال جاى تعجب نيست كه چرا بعضى از اين اسم و عنوان ناراحت مى شوند و آن را شوم و بد مى شمرند و حرف «شين» را كه در اول آن قرار گرفته تداعى كننده شر و شوم و كلمات زشت ديگرى كه در آغاز آن كلمه «شين» است مى دانند؟!
راستى اين تعبيرها براى يك محقق كه مايل است هميشه در سايه دلايل منطقى حركت كند، شگفت آور است، در حالى كه براى هر حرف از حروف تهجى بدون استثناء مى توان، كلمات بد يا خوبى انتخاب كرد.
به هر حال تاريخچه پيدايش شيعه نه بعد از رحلت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) بلكه به يك معنى در حيات خود آن حضرت(صلى الله عليه وآله)بوده است، و اين واژه را به ياران و پيروان على(عليه السلام) اطلاق فرموده، و تمام كسانى كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را به عنوان رسول خدا مى شناسند، ى دانند كه او سخنى از روى هوى و هوس نمى گفت، ( وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهوى ـ اِنْ هُوَ إلاّ وَحْئ يُوحى)«و هرگز از روى هواى نفس سخن نمى گويد. ـ آنچه مى گويد چيزى جز وحى (الهى) كه بر او القا شده نيست.»(5) و اگر فرموده است تو و پيروانت فائزان و رستگاران در قيامت هستيد. يك واقعيت است.
واژه «امام» در لغت و قرآن
«امام» همان گونه كه ارباب لغت گفته اند بر وزن «كتاب» اسم مصدر است سپس به هر چيز كه انسان به آن توجه كند و مقصود او واقع شود اطلاق مى شود; و اين واژه با اختلاف موارد، و جهات و ملاحظات گوناگون، متفاوت مى گردد. گاه گفته مى شود: امام جمعه، امام جماعت، امام هدايت و گاه گفته مى شود امام ظلالت. (6)
اين واژه در اصل از ماده «اَمّ» به معنى قصد كردن آمده است، مقاييس اللغة مى گويد: «اُمّ» به معنى اصل و مرجع و جماعت و دين است، و امام به معنى هر كسى است كه اقتدا به او مى شود و در كارها پيشوا است. امام به معنى جلو نيز آمده است.
در لسان العرب براى واژه امام معانى زيادى ذكر شده، از جمله پيشوا، معلم، ريسمانى كه بناها به هنگام بناى ساختمان از آن براى نظم كار استفاده مى كنند، و جاده و قسمت پيش رو و مانند آن.
ولى به نظر مى رسد همان گونه كه نويسنده «التحقيق» پذيرفته است، ريشه تمام اين معانى، همان قصد كردن توأم با توجه خاص است و حتى اگر مادر را اُمّ مى گويند، يا بر اصل و اساس هر چيزى واژه «اُمّ» اطلاق مى شود، به خاطر آن است كه مقصود انسان، و مورد توجه او است; همچنين امام به معنى مقتدا به كسى گفته مى شود كه مردم با قصد و توجه خاص به سراغ او مى روند.
اين نكته لازم به ياد آورى است كه اين واژه و جمع آن «ائمّه» درست دوازده بار در قرآن مجيد آمده است! (هفت بار به صورت مفرد و پنج بار به صورت جمع).
در يك مورد، به معنى لوح محفوظ است ( وَ كُلُّ شَىْء اَحْصَيْناهُ فى إمام مُبين):«و همه چيز را در كتاب آشكار كننده اى بر شمرده ايم »(7)به خاطر اينكه در قيامت رهبر و پيشواى فرشتگان، براى سنجش ارزش اعمال انسانها است و همه از آن الهام مى گيرند; و يكبار نيز به معنى راه و جاده به كار رفته ( وَ إنَّهُما لَبِإمام مُبين): «اين دو [= قوم لوط و شعيب ] بر سر راه آشكار است!»(8)
زيرا انسان براى رسيدن به مقصود راه ها را مورد توجه قرار مى دهد، و دوبار بر تورات اطلاق شده كه پيشواى قوم يهود بود، مى فرمايد: ( وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إماماً وَ رَحْمَةً:) «و پيش از آن، كتاب موسى كه پيشوا و رحمت بود(نشانه هاى آنرا بيان كرد)».(9)
و در پنج مورد به پيشوايان صالح و الهى اطلاق گرديده مانند: ( قالَ إنّى جاعِلُكَ لِلنّاسِ اِماماً:) «خداوند به ابراهيم فرمود: من تو را امام و پيشواى مردم قرار دادم»(10) و در جاى ديگر درباره گروهى از پيامبران مى فرمايد: ( وَ جَعَلْناهُمْ اَئِمَّةً يَهْدوُنَ بِاَمْرِنا:)«و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما، (مردم را) هدايت مى كردند»(11)
همين مفهوم كلى و جامع در آيات 74 سوره «فرقان،» و 5 سوره «قصص،» و 24 سوره «سجده» نيز آمده است.
در يك مورد نيز به معنى پيشوايان كفر و ضلالت ذكر شده: (, فَقاتِلْوا اَئِمَّةَ الْكُفْرِ:)«با پيشوايان كفر پيكار كنيد».(12)
و در يك مورد بر مفهوم جامعى كه امامان هدايت و ضلالت را هر دو شامل مى شود، نيز اطلاق گرديده است ( يَوْمَ نَدْعو كُلُّ اُناس بِاِمامِهِمْ): «روزى كه هر گروهى را با پيشوايشان فرا مى خوانيم».(13)
به هر حال موارد مختلف استعمال اين واژه در قرآن درست دوازده مورد است.
پی نوشتها :
1. الدار المنثور، جلد 6، صفحه 379 (ذيل آيه 7 سوره بينه،(98)).
2. شواهد التنزيل، جلد 2، صفحه 357.
3. همان مدرك، صفحه 359.
4. الصواعق، صفحه 96 و نور الابصار، صفحه 70 و 101 ـ براى آگاهى بيشتر از راويان اين خبر و كتابهايى كه در آن ذكر شده است به جلد سوم احقاق الحق، صفحه 287 به بعد و جلد 14، صفحه 258 مراجعه فرماييد.
5. سوره نجم،(53)،آيات 4-3.
6. التحقيق، ماده «اَمَ».
7. سوره يس،آيه 12.
8. سوره حجرات،آيه79.
9. سوره احقاف،آيه 12 ـ سوره هود،آيه 17.
10. سوره بقره، آيه 124.
11. سروه انبياء، آيه 73.
12. سوره توبه، آيه12.
13. سوره اسراء، آيه71.