برهان رحمت

مقدمه:

یکى از صفات مشهور و معروف خداوند رحمت است. مسلّماً رحمت به معناى اعطاء فیض و نعمت به موجودى است که قابلیت و استعداد آن را داشته باشد.

از آنجا که انسان با آن ساختمان مخصوص و روحى که از برکت نفخه الهى در او دمیده شده، استعداد حیات جاویدان و رسیدن به کمالات فراوان دارد. خداوند رحمان و رحیم چنین فیض و سعادتى را از او قطع نمى کند و فیض و رحمت او با مرگ قطع نخواهد شد. این همان چیزى است که از آن به عنوان برهان رحمت یاد مى کنیم. اکنون به قرآن باز مى گردیم و به آیه زیر گوش جان مى سپاریم:

( قُلْ لِّمَنْ مَّا فِی السَّمَوَاتِ وَالاََْرْضِ قُلْ للهِِ کَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لاَ رَیْبَ فِیهِ) .⁽¹⁾

ترجمه:

«بگو: "آنچه در آسمانها و زمین است از آن کیست؟ "بگو: "از آن خداست. رحمت (و بخشش) را بر خود لازم دانسته (و به همین دلیل) بطور قطع همه شما را در روز قیامت که در آن شک و تردیدى نیست، گرد خواهد آورد.»

تفسیر و جمع بندى

این آیه در حقیقت داراى چهار بخش است: در قسمت اول که با استفهام شروع مى شود پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) را مخاطب ساخته مى فرماید: «بگو: آنچه در آسمانها و زمین است از آن کیست؟»: ( قُلْ لِّمَنْ مَّا فِی السَّمَوَاتِ وَالاًَْرْضِ) .

سپس بى آن که در انتظار پاسخى باشد مى افزاید: خودت بگو «از آن خدا است»: ( قُلْ للهِِ) .یعنى آن چنان مطلب مسلّم است که نیازى به گفتگو و بحث ندارد.

در قسمت دوّم مى فرماید: «خداوند، رحمت (و بخشش) را بر خود لازم دانسته»: ( کَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ) .

در قسمت سوّم به سراغ مسأله معاد مى رود و مى افزاید: «(و به همین دلیل) بطور قطع همه شما را در روز قیامت که در آن شک و تردیدى نیست، گرد خواهد آورد.»: ( لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لاَ رَیْبَ فِیهِ) .

در چهارمین قسمت، چنین نتیجه مى گیرد: «فقط کسانى که سرمایه هاى وجود خویش را از دست داده اند ایمان نمى آورند.»: ( الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ  یُؤْمِنُونَ) .

در این که رابطه میان این چهار جمله چگونه است؟ جمعى از مفسّران معتقدند که بخش اول آیه ناظر به توحید و بخش دیگرى به معاد (یا نبوت و معاد) مى باشد و اصول اساسى دین در آن منعکس است.⁽²⁾

ولى مرحوم علاّمه طباطبایى معتقد است تمام آیه ناظر به مسأله معاد است و این تفسیر صحیح تر به نظر مى رسد و توضیح آن با بیانى از ما چنین است:

در قسمت اول خداوند مالکیت و حاکمیّت خود را بر سرتاسر عالم هستى تبیین مى کند و ضمن یک سؤال و جواب، ـ سؤالى که پاسخش از درون و فطرت و جان برمى خیزد و حتّى مشرکان نیز به آن معتقد بودند ـ مطلب را روشن مى سازد (این درست به آن مى ماند که گاه پدرى فرزندش را مؤاخذه مى کند و مى گوید: آیا تمام وسائل تحصیل و ترقّى تو را فراهم نکردم و بعد بى آن که منتظر پاسخ فرزند بنشیند خودش مى گوید: البتّه چنین کردم.)

به این ترتیب ثابت مى شود که هیچ چیز در عالم هستى نمى تواند در برابر اراده و فرمان حق مانعى ایجاد کند.

سپس مى افزاید: خداوند قادر توانا که رحمت را بر خود مقرّر داشته، چگونه ممکن است رحمت را براى بندگان مقرّر ندارد در حالى که او منبع فیض است و هیچ بخلى در آن منبع نیست و اگر تا ابد افاضه فیض کند چیزى از او کم نمى شود؟!

آیا رحمت غیر از این است که نعمت را به کسى که مستحق و لایق آن است  بدهند و هر موجودى را به کمال مطلوبى که استعداد دارد برساند؟

هنگامى که این دو مقدّمه ثابت شد ـ خداوند عالم از یک سو کانون رحمت است و از سوى دیگر هیچ مانعى بر سر راه فیض رحمت او نمى تواند ظاهر شود ـ در جمله سوم نتیجه مى گیرد: پس همه شما را در روز رستاخیز که تردیدى در آن نیست جمع مى کند. زیرا اگر با مرگ انسان همه چیز پایان یابد، بشر به کمال مطلوب خود نرسیده و از استعداد حیات جاودان بازمانده و رحمت الهى از او دریغ داشته شده و یا مانعى بر سر راه آن ظاهر گشته است، ولى چون مانعى در کار نیست و رحمت او حتمى است، رسیدن به حیات جاویدان در سرائى دیگر و وصول به جوار قرب حق براى انسان ها نیز قطعى است.

البتّه گروهى از مردم این سرمایه را (استعداد خود براى حیات ابدى) از دست مى دهند و گرفتار خسران و زیان مى شوند و به همین جهت به معاد ایمان نمى آورند.

بنابراین برهان رحمت که چکیده این آیه و کاملاً مستدل و منطقى است، چیزى غیر از برهان عدالت و برهان حکمت است. (دقّت کنید.)

ضمناً پاسخ این سؤال نیز روشن شد که اگر قیامت و رستاخیز تنها براى گروهى مایه رحمت است، در حالى که براى گروه دیگرى مایه عذاب است. این مطلب چگونه با رحمت خداوند سازگار مى باشد؟

پاسخ همان است که در ذیل آیه تلویحاً آمده است و آن این که خداوند استعداد نیل به رحمت را به همه داده و سرمایه هاى لازم را در اختیار همگان گذارده، حال اگر گروهى خودشان سرمایه ها را آتش بزنند و بر باد دهند، با  این که هم عقل دارند و هم تحت پوشش تعلمیات وحى قرار گرفته اند مقصّر خودشانند و خودشان کرده اند که لعنت بر خودشان باد!

همه مواهب زندگى چنین است، گروهى از آن بهره مى گیرند و گروهى سوء استفاده مى کنند و این امر مانع فیض خدا و رحمت او نخواهد بود.

قابل توجّه این که جمله «لَیَجْمَعَنَّکُمْ...» از یک سو با لام قسم، از سوى دیگر با نون تأکید ثقیله و از سوى سوّم با جمله «لارَیْبَ فیهِ» تأکید شده و نشان مى دهد که با توجّه به رحمت پروردگار، قیامت از هر نظر حتمى است.

از آنجا که آنچه در بالا گفته شد براى توضیح این برهان کافى به نظر مى رسد نیازى به توضیحات دیگر نمى بینیم.