تفسیر موضوعی قرآن کریم 

مقدمه:

آخرین سخن در باب شاخه‌هاى توحید این‌که انسان موحّد تنها خدا را واجب‌الاطاعه مى‌داند و فقط طوق بندگى او را به گردن مى‌نهد، او افتخار مى‌کند که بنده‌ام و جان بر کف دارم و چشم بر امر و گوش بر فرمانم.
البتّه اطاعت پیامبران و فرستادگان او و جانشیان معصوم و مبعوثان آنها را نیز به عنوان شاخه‌اى از عبادت خدا پذیرا مى‌شود، و فرمان آنها را بر چشم و سر مى‌نهد.
او فقط به یک موضوع مى‌اندیشد و آن رضاى محبوب حقیقى و امتثال اوامر مولاى واقعى است.
هرگز رضاى مردم را به بهاى خشم خدا، و اطاعت مخلوق را به قیمت معصیت خالق نمى‌خرد، چرا که آن را شعبه‌اى از شرک مى‌بیند.
این شاخه از توحید که توحید در اطاعت نام دارد، و در واقع از توحید در حاکمیت که در بحث گذشته آمد مایه مى‌گیرد.
با این اشاره به سراغ قرآن مجید مى‌رویم و به آیات زیر گوش جان فرا مى‌دهیم:

1. (وَ أَطِیعُوا اللهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلاَغُ الْمُبِینُ)⁽¹⁾

2. (قُلْ أَطِیعُوا اللهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللهَ لاَ یُحِبُّ الْکَافِرِینَ)⁽²⁾

3. (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِی‌الاََْمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ)⁽³⁾

4. (فَاتَّقُوا اللهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا)⁽⁴⁾

5. (فَاتَّقُوا اللهَ وَ أَطِیعُونِ)⁽⁵⁾

6. (اِتَّبِعُوا مَا اُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لاَ تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیَاءَ)⁽⁶⁾

7. (وَ مَنْ یَعْصِ اللهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً مُبِیناً)⁽⁷⁾

8. (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)⁽⁸⁾

9. (اِتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَ رُهْبَانَهُمْ أَرْبَاباً مِنْ دُونِ اللهِ وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ مَا أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا إِلَهاً وَاحِداً لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ)⁽⁹⁾

10. (أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی‌آدَمَ أَنْ لاَ تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ـ وَ أَنْ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ)⁽¹⁰⁾
 
ترجمه:

1. «اطاعت خدا واطاعت پیامبر کنید و (از مخالفت فرمان او) بترسید. و اگر روى بر گردانید، (مستحق مجازات خوهید بود و) بدانید بر پیامبر ما، جز ابلاغ آشکار، چیز دیگرى نیست (و این وظیفه را در برابر شما، انجام داده است).
2. «بگو: از خدا و فرستاده (او)، اطاعت کنید و اگر سرپیچى کنید، خداوند کافران را دوست نمى‌دارد».
3. «اى کسانى که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر خدا و و اولوالأمر ( اوصیاى پیامبر) را. و هر گاه در چیزى نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر باز گردانید (و از آنها داورى بطلبید) اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید».
4. «پس تا مى‌توانید تقواى الهى پیشه کنید و گوش دهید و اطاعت نمایید».
5. «پس تقواى الهى پیشه کنید و مرا اطاعت نمایید».
6. «از چیزى که از جانب پروردگارتان بر شما نازل شده، پیروى کنید. و از اولیا و معبودهاى دیگر جز او، پیروى نکنید».
7. «هر کس نافرمانى خدا و رسولش را کند، به گمراهى آشکارى گرفتار شده است!».
8. «اى کسانى که ایمان آورده اید! چیزى را بر خدا و پیامبرش مقدّم ندارید (و پیشى مگیرید)، و تقواى الهى پیشه کنید که خداوند شنوا و داناست».
9. «(آنها) دانشمندان و راهبان خویش را معبودهایى در برابر خدا قرار دادند و (همچنین) مسیح فرزند مریم را، در حالى که دستور نداشتند جز خداوند یکتایى را که معبودى جز او نیست، بپرستند، او پاک و منزّه است از آنچه همتایش قرار مى‌دهند!».
10. «آیا با شما عهد نکردم، اى فرزندان آدم که شیطان را نپرستید،که او براى شما دشمن آشکارى است؟! ـ و اینکه مرا بپرستید که راه مستقیم این است؟!».

شرح مفردات

«اِطاعَتْ» در اصل به معناى انقیاد و تسلیم است ـ این سخنى است که بسیارى از ارباب لغت به آن تصریح کرده‌اند ـ سپس به پیروى کردن از امر و فرمان اطلاق شده است.
بعضى در میان «اطاعت» و «مطاوعة» فرق گذاشته‌اند: «اطاعت» را به معناى انقیاد و انجام فرمان، و «مطاوعت» را به معناى موافقت و هماهنگى تفسیر کرده‌اند. لذا خلیل بن احمد در کتاب‌العین مى‌گوید: در مورد رعایا نسبت به رهبر واژه «اطاعت» به کار مى‌رود، و در مورد زن نسبت به همسرش «طَواعِیَة» «یا مُطاوَعة»

تفسیر و جمع‌بندى

خداوندا! فقط مطیع فرمان توایم

نخستین آیه مورد بحث گرچه بعد از فرمان تحریم شراب و قمار و انصاب (نوعى از بت‌ها) و ازلام (نوعى بخت‌آزمایى) آمده است، ولى ناگفته پیدا است که محتواى آن یک حکم عمومى است. مى‌فرماید: «اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر (خدا) را، و (از نافرمانى) برحذر باشید»: (وَ أَطِیعُوا اللهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا).
سپس براى تأکید این معنا مى‌افزاید: «و اگر سرپیچى کنید، (مستحق مجازات خواهید بود و) بدانید بر پیامبر ما، جز ابلاغ آشکار نیست»: (فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلاَغُ الْمُبِینُ).⁽¹¹⁾
روشن است که اطاعت رسول پرتوى از اطاعت خدا و رشحه‌اى از رشحات آن است، و به یک معنا اطاعت او عین اطاعت خدا است، چرا که او جز سخن خدا و فرمان او را بیان نمى‌کند، و این‌که جمله «اطیعوا» تکرار شده است، شاید اشاره به همین معنا است یعنى اطاعت اوّل جنبه ذاتى و اصلى دارد و دومى جنبه عرضى و فرعى.

پرستش رهبران و علماء

در نهمین آیه یهود و نصارى را مذمّت مى‌کند که چرا دانشمندان و راهبان خود را خدایانى در برابر خداوند یکتا قرار دادند؛ (اتَِّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَ رُهْبَانَهُمْ أَرْبَاباً مِنْ دُونِ اللهِ).⁽¹⁴⁾
همچنین مسیح بن مریم را معبود خود پذیرفتند، (وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ)
«در حالى که دستور داشتند فقط خداوند یکتایى را که هیچ معبودى جز او نیست، بپرستند، او پاک و منزّه است از آنچه همتایش قرار مى‌دهند!»: (وَ مَا اُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا إِلَهاً وَاحِداً لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ).
مسلّماً یهود و نصارى اعتقاد به الوهیّت دانشمندان و راهبان خود نداشتند، و هرگز آنها را پرستش و عبادت به آن‌گونه که ما خدا را مى‌پرستیم نمى‌کردند. پس چرا قرآن مجید واژه «رب» و «اله» در مورد آنها به کار برده است؟!
پاسخ آن در روایتى که از امام باقر (عليه السلام) و امام صادق (عليه السلام) نقل شده، آمده است. فرمودند: «اَما وَ اللهِ ما صامُوا (لَهُمْ) وَ لا صَلوُّا وَ لکِنَّهُمْ اَحَلُّوا لَهُمْ حَراماً وَ حَرَّمُوا عَلَیْهِمْ حَلالاً فَاتَّبَعُوهُم وَ عَبَدُوْهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُوْنَ»: «به خدا سوگند آنها براى پیشوایان خود نه روزه گرفتند و نه نماز بجا آوردند، بلکه آنان حرامى را براى آنها حلال، حلالى را حرام کردند، و آنها پیروى نمودند، و بدون توجّه آنان را پرستش نمودند.»⁽¹⁵⁾
این حدیث به طرق متعدّد دیگرى در منابع شیعه و اهل سنت آمده است. از جمله در کتب متعدّدى مى‌خوانیم: عدى بن حاتم (فرزند حاتم طایى معروف) نزد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) آمد در حالى که در گردنش صلیبى از طلا بود، فرمود: «این بت را از خودت بیفکن!» عدى مى‌گوید: شنیدم که پیامبر (صلي الله عليه و آله) آیه (اِتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ...) را تلاوت مى‌کرد، عرض کردم: «اى رسول خدا! آنها هرگز دانشمندان و راهبان را پرستش نمى‌کنند.» فرمود: «آیا چنین نیست که آنها حلالى را حرام و حرامى را حلال مى‌کنند و آنها پیروى مى‌نمایند؟» عرض کردم: «آرى»، فرمود: «همین عبادت آنها است!»⁽¹⁶⁾
به این ترتیب روشن مى‌شود که پیروى و اطاعت از کسانى که بر خلاف حکم الهى فرمان مى‌دهند نوعى شرک است.

توضیحات

1. مطاع مطلق خدا است

از مجموع آیات گذشته به خوبى استفاده مى‌شود که از دیدگاه اسلام و قرآن تنها خدا لازم‌الاطاعه است و کسانى که اطاعت آنها اطاعت خداوند محسوب مى‌گردد، و هرگونه اطاعت و تسلیم در برابر احکام و فرمان‌هاى مخالف فرمان خدا از دیدگاه قرآن نوعى شرک و بت‌پرستى است.
بنابراین اگر پیامبران و امامان، یا پدر و مادر لازم‌الاطاعه هستند، آن هم به فرمان خدا است. چنانکه قرآن مى‌فرماید: (وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللهِ): «ما هیچ پیامبرى را نفرستادیم مگر براى این که به فرمان خدا، از وى اطاعت شود.»⁽¹⁸⁾
این مسأله را مى‌توان با دلیل عقل نیز اثبات کرد. چرا که مطاع مطلق تنها کسى است که از همه چیز آگاه است، و حکیم و خبیر است و خالى از هرگونه خطا، و نیز رحیم و مهربان است، و این صفات تنها در ذات پاک خداوند جمع است.
اگر خواست حکمرانان، دوستان، فرزندان، خویشان و حتى خواست دل با خواست او هماهنگ نشد، اطاعت آنها مسیر شرک است.
انسان یکتاپرست مى‌گوید: اگر سرسوزنى از اطاعت فرمان او منحرف شوم مشرک شده‌ام، چرا که دیگرى را همتاى او در اطاعت قرار داده‌ام.