تفسير موضوعي قرآن كريم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
تکامل ادیان
همان گونه که در خلال بحث هاى گذشته گفته شد، اصول ادیان آسمانى در همه جا یکى است و تفاوت در شاخ و برگها است.
همین امر این سوال را بر مى انگیزد که چرا پیامبران اولوالعزم یکى بعد از دیگرى با کتاب و آیین جدید در میان جوامع انسانى ظاهر شدند؟ با وجود آیین هاى سابق چه نیازى به آیین هاى جدید است، با این که اصول یکى است؟! وانگهى چرا سرانجام اعلام خاتمیت مى شود و دیگر پیامبر تازه اى با آیین تازه وارد صحنه نمى شود؟!
پاسخ این سؤال با دقّت در محتواى ادیان الهى روشن مى شود. درست است همه آنها توحید را پایه اصلى دین قرار داده اند ولى مسلّماً درک اقوام اولیّه از این مسأله با درک کسانى که هزاران سال بعد از آن روى کار آمدند یکسان نبوده و نیست.
یا به تعبیر دیگر ریزه کارى هاى مربوط به توحید ذات و افعال، توحید عبادت، خالقیت و حاکمیت چیزى نبود که با سطح فکر اقوام نخستین هماهنگ باشد، آنها از مسأله توحید به مفاهیمى روشن و اجمالى قناعت مى کردند و وارد این جزئیات پیچیده هرگز نمى شدند.
در مسائل دیگر مربوط به معاد و مقامات انبیاء و اوصاف آنها، و همچنین دقائق مربوط به عبادات نیز مسأله همین گونه بود، هر قدر آگاهى اقوام جهان نسبت به این مسائل بیشتر مى شد و استعدادها نسلى بعد از نسلى پرورش مى یافت، دقائق تازه اى به آنها تعلیم داده مى شد.
به علاوه پیشرفت تمدّن، روز به روز زندگى انسان ها را پیچیده تر مى ساخت و این پیچیدگى قوانین تازه اى را براى حل مشکلات ناشى از آن طلب مى کرد، لذا انبیاء یکى پس از دیگرى براى نجات انسان ها و حل مشکلات پا به میدان مى گذاردند.
این مسأله را با یک مثال مى توان روشن تر ساخت: شما مقاطع تحصیلى کودکان و نوجوانان و جوانان را در نظر بگیرید، از دوران ابتدایى و راهنمایى گرفته تا دوران دانشگاهى و تخصصى ،علوم مختلفى که در این دوران ها تدریس مى شود تقریباً ثابت است ولى در سطوح بسیار مختلف. به کودکان مدارس ابتدایى درس ریاضى مى دهند، در دبیرستان ها نیز دروس ریاضى است و در دوران دکتراى ریاضیات نیز دروس ریاضى خوانده مى شود ولى سطوح آن مسلّماً بسیار متفاوت است، هر قدر کودک و نوجوان آماده تر مى شود سطح دروس بالاتر مى رود و از این جا مقاطع پنج گانه تحصیلى به وجود مى آید (ابتدایى، راهنمایى، دبیرستان، دوره دانشگاهى و دکترا).
ادیان پنج گانه اى که خداوند براى جهان بشریّت فرستاده نیز بى شباهت به این مقاطع نیست، نوح(علیه السلام) مسئول تعلیم و تربیت انسان ها در نخستین مقطع بود، ابراهیم(علیه السلام) در مقطع دیگر و همچنین موسى و عیسى(علیها السلام) هر کدام معلم و استاد یکى از این مقاطع بودند تا نوبت به آخرین مقطع رسید و خاتم انبیاء محمد(صلى الله علیه وآله) مأمور تعلیم این مقطع شد.
از این جا پاسخ سؤال دوّم نیز روشن مى شود که چگونه ممکن است تکامل و تحّول ادیان در یک جا به نقطه نهایى و اعلام ختم نبوّت رسد؟
دلیلش روشن است، همان گونه که در مقاطع تحصیلى انسان به مرحله اى مى رسد که او را فارغ التحصیل مى نامند و یا به تعبیر دیگر به جایى مى رسد که اصول کلى و نهایى را از معلم خویش دریافت مى دارد و مسائل آینده را در پرتو آن شخصاً حل مى کند، پیامبر اسلام نیز آن چنان تعلیمات و اصولى آورد که با استفاده از آنها مشکلات آینده حل مى شود و مسلمانان مى توانند در زیر سایه آن اصول و تعلیمات به روند تکاملى خویش ادامه دهند، قرآن مجید آن چنان کتابى است که هر قدر در آن دقّت و تعمّق بیشترى شود حقائق تازه اى متناسب با نیازهاى هر زمان کشف مى گردد.
مفهوم این سخن آن نیست که انسان عصر ما به جایى رسیده که از تعلیمات انبیاء بى نیاز است آن چنان که بعضى از بى خبران پنداشته اند، بلکه برعکس مفهومش این است که اصول تعلیمات خاتم انبیاء(صلى الله علیه وآله) آن چنان وسیع و گسترده و جامعه الاطراف است که به وسیله آن مى توان مشکلات و مسائل جدید را حل کرد.
لابد مى پرسید چرا این اصول از آغاز به نوح(علیه السلام) تعلیم داده نشد؟ مى گوییم به همان دلیل که دروس دوره دکترا را در مقطع ابتدایى تعلیم نمى دهند چون استعداد پذیرش آن وجود ندارد!
شرح بیشتر درباره این سخنان به خواست خداوند در بحث خاتمیت از مباحث نبوّت خاصه خواهد آمد.
در اینجا مباحث کلى نبوّت (نبوّت عامه) پایان مى یابد و خدا را بر این توفیق شکر و سپاس مى گوییم.