سفر مجازي به حرم امام رضا(عليه السلام)

شهر مشهد در 924 كيومتري تهران (پايتخت ايران) قرار دارد و بارگاه مقدس امام رضا (عليه السلام) در وسط‌ آن واقع‌ است‌. مجموعه‌ى‌ حرم شكلى‌ دايره‌‌وار دارد و از آن‌ خيابان‌هاى‌ متعددى‌ منشعب ‌مى‌شود كه‌ به‌ نقاط‌ گوناگون‌ مشهد منتهى‌ مى‌گردد. از شمال‌ به‌ نوغان‌، از جنوب‌ به‌ خيابان‌هاى‌ امام‌ رضا (عليه السلام) و بيت‌ المقدس‌، از جنوب‌ غربى‌ به‌ خيابان‌ نواب ‌صفوى‌ و از شمال‌ شرقى‌ به‌ خيابان‌ آيت‌ الله شيرازى‌ منتهى‌ مى‌گردد.

مكانى‌ كه‌ ضريح‌ پاك‌ امام‌ رضا (عليه السلام) در آن‌ قرار دارد، سرايى‌ از آن‌ِ حميد بن‌ قحطبه‌ طائى‌ يكى‌ از فرماندهان‌  ابو مسلم‌ خراسانى‌ بوده‌ است‌. پس‌ از وفات‌ هارون‌‌الرشيد در سال‌ 193 هجرى‌ جسد او در اين‌ مكان‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد، و فرزند وى‌ مأمون‌ بر فراز آن‌ گنبدى‌ افراشت‌، كه‌ بعدها «گنبد هارونيه‌» نام‌ گرفت‌. وقتى‌ امام‌ رضا (عليه السلام) مسموم‌ گرديدند و به‌ شهادت‌ رسيدند، پيكر ايشان‌ را به‌ اين‌ مكان‌ آوردند و در نزديكى‌ قبر هارون‌ الرشيد به‌ خاك‌ سپردند. اما اين‌ گنبد در سال‌ 380 هجرى ‌به دست‌ امير «سبكتگين‌» به‌ طور كامل‌ ويران‌ شد، و مرقد امام‌ رضا (عليه السلام) تنها مزار خراسان‌ گرديد كه ‌از تقديس‌ و تجليل‌ برخوردار بود. سلطان‌ مسعود بن‌ سبكتگين‌ ضريحى‌ طلايى‌ بر قبر شريف‌ امام ‌قرار داد، تا باعث‌ تمايز آن‌ شود و به‌ پناهگاهى‌ براى‌ بلاديدگان‌ و حاجت‌ مندان‌ مبدل‌ گردد. از آن‌ پس‌، آن‌ شهر كه‌ به‌ توس‌ يا سناباد معروف‌ بود جز به‌ نام‌ مشهد الرضا شناخته‌ نشد.

حرم مطهر
واژه‌ي» حرم» در ذهن اكثر زائران، ضريح مقدس را تداعي مي‌كند. اما در واقع به فضاي مربع شكلي كه بقعه مباركه را در بر گرفته و شامل گنبد، سنگ مرقد و ضريح مقدس مي‌شود، حرم مي‌گويند. حرم از طريق صفه‌‌هايي به داخل و خارج مرتبط مي‌شود. شكل هندسي حرم مطهر، تقريباً مربع است كه مساحت آن بعد از عمليات توسعه به حدود 182 هزار متر مربع رسيده است.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي، در ادامه عمليات و اقدامات ساختماني در اماكن، قسمت‌‌هايي ديگر از حرم مطهر، از جمله پشت سر و پيش رو و پايين پاي مبارك نيز توسعه يافت و با انجام عمليات توسعه، نماي آن همانند ضلع بالاسر مبارك، با كاشي معرق تزيين شد.
حرم از دو طرف (جنوب و مشرق) به وسيله دربهاي طلا به رواق‌‌ها راه دارد و از دو طرف ديگر، (شمال و مغرب) از طريق دو صفه بزرگ، به ديگر رواق‌‌ها و مسجد بالاسر مرتبط است.

سنگ مرقد مطهر
تاكنون سه سنگ مرقد بر مزار حضرت رضا (عليه السلام) نصب شده كه هر كدام ارزش تاريخي خود را دارند. قديمي‌ترين آن‌‌ها، سنگ مرمري با ابعاد 40*30 و قطر 6 سانتي‌متر است كه در اوايل قرن ششم بر مزار امام (عليه السلام) نصب شد. اين سنگ از نفايس بسيار ارزشمند موزه آستان قدس رضوي است كه از نظر تاريخي و نوع خط آن كه كوفي شكسته است، اهميت فوق العاده‌اي دارد. سه كتيبه در حاشيه سنگ و يك كتيبه در سطح محرابي شكل آن نقش بسته است.
دومين سنگ مرقد امام (عليه السلام)، به‌ ظاهر سنگي از جنس مونسار (مرمر سفيد آهكي) است كه به‌ جاي سنگ قبلي بر مزار امام (عليه السلام) جاي داشته و آگاهي چنداني از چگونگي آن به دست نيامده است.
سومين سنگ مزار حضرت، سنگي مرمر بسيار ممتاز از معدن توران پشت يزد است. اين سنگ به رنگ سبز چمني با ابعاد 20/2*10/1 و قطر يك متر و وزن 3600 كيلوگرم است كه همزمان با تعويض و نصب ضريح پنجم در سال 1379 هـ.ق در حرم مطهر، درون ضريح بر مرقد امام رضا (عليه السلام) نصب شد.

متن كتيبة سطح سنگ جديد مرقد امام رضا (عليه السلام)
متن زير بر سطح سنگ جديد مرقد امام رضا (عليه السلام) حك شده است.
هذا هو المرقد الشريف للامام التقي النقي الصديق الشهيد، وارث الانبياء والمرسلين، ثامن الائمة المعصومين من اهل بيت رسول رب العالمين، حجة الله علي الخلق اجمعين، سيدنا و مولانا ابي الحسن الرضا علي بن موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين، ولد بالمدينة في الحادي عشر من ذي القعدة عام 148 و استشهد بطوس في آخر صفر سنة 203 من الهجرة النبوية و قد جدّد هذا المضجع المطهر في عام 1418 » هـ.ق»
ترجمه متن كتيبه :
»اين مرقد شريف امام پرهيزگار، پاك، راستگو، شهيد و وارث پيامبران و فرستادگان پروردگار، هشتمين فرد از امامان معصوم اهل بيت پيامبر خداي جهانيان، حجت خدا بر تمام موجودات عالم، آقا و مولاي ما ابوالحسن رضا، علي بن موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب (عليه السلام)، كه سلام و درود خداوند بر تمام آنان باد، در روز 11 ذي العقده سال 148 هـ.ق در مدينه متولد و در آخر ماه صفر سال 203 از هجرت پيامبر، در شهر توس شهيد شد و اين مرقد مطهر در سال 1418 هـ.ق بازسازي شد.
و نيز دو بيت زير از اشعاري كه حضرت به قصيده دعبل ملحق فرموده‌اند، بر آن حك شده:
و قبر بطوس يا لها من مصيبة * الحت علي الاحشاء بالزّفرات
الي الحشر حتي يبعث الله قائماً * يُفرّجُ عنا الغمّ و الكربات
(قبري در طوس است، چه عجب مصيبتي است، مصيبت آن با ناله‌‌هاي دردناك، آتش حسرت را تا روز قيامت در درون مي‌افروزد تا اينكه خداوند قائمي را برانگيزد و اندوه و سختي‌‌ها را از ما برطرف سازد).
علاوه بر اين، آياتي از كلام الله مجيد نيز زينت‌بخش سنگ شده است:
بالاي سر مبارك: يا ايتها النفس المطمئنة ارجعي الي ربك راضية مرضية فادخلي في عبادي و ادخلي جنتي
پيش روي مبارك: انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل بيت و يطهركم تطهيراً
پشت سر مبارك: سلام علي آل ياسين انا كذالك نجزي المحسنين انه من عبادنا المؤمنين
پايين پاي مبارك: يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم
زير خط‌‌هاي كتيبه نوشته شده است:
سلام علي آل طه و يس * سلام علي آل خير النبيين
سلام علي روضة حل فيها * امام يُباهي به الملك و الدين

صندوق مزار مقدس امام (عليه السلام)
به روايت تاريخ، بر مرقد امام رضا (عليه السلام) علاوه بر سنگ قبر، صندوقي نيز تعبيه شده بود. سابقه اولين صندوق به اوايل قرن ششم باز مي‌گردد. عماد الدين ابوجعفر محمد بن علي طوسي، معروف به ابن حمزه، از علماي قرن ششم، كه شخصاً شاهد قضيه بوده، مي‌گويد: «انوشيروان زردشتي از اهالي اصفهان در پي مشاهده كرامتي از امام، مسلمان شد و در سال 500 هـ.ق صندوقي چوبي با روكش نقره بر مرقد امام (عليه السلام) نصب كرد.» (الثاقب في المناقب، ص 205-206)
صندوق دوم، صندوق چوبي با روكش و ميخ‌‌هاي طلا، معروف به صندوق عباسي بود كه در سال 1022 هـ.ق بر روي مرقد امام نصب شده بود. اين صندوق داراي تزيينات هنري و گران‌بهايي بود كه پس از گذشت زمان به علت متلاشي شدن اركان و پايه‌‌هاي آن، در سال 1311 هـ.ق از روي مضجع شريف برداشته شد.
صندوق سوم، صندوق سنگي از سنگ مرمر معدن شانديز به رنگ سبز ليمويي و در چند قطعه بود كه در سال 1311 هـ.ق مرحوم حاج حسين حجار باشي زنجاني آن را تهيه كرد و بر روي مرقد منور امام (عليه السلام) نصب كرد. اين صندوق سنگي كه عنوان سنگ قبر را داشت، تا سال 1379 هـ.ق درون ضريح چهارم جاي داشت و در اين سال هنگام تعويض ضريح برداشته شد و سنگ قبر جديد به‌ جاي آن در زير ضريح پنجم جاي گرفت.  

ضریح مطهر
ضريح، شبكه‌اي محيط بر صندوق است. بنا بر شواهد تاريخي، نصب ضريح بر مرقد مطهر امام رضا (عليه السلام) از دوره صفويه آغاز شده و سابقه ضريح تا پيش از اين دوره معلوم نيست. از آن زمان تا كنون پنج ضريح بر مرقد مطهر امام رضا (عليه السلام) جاي گرفته كه هم سنگ مرقد و هم صندوق را در بر داشته است.
اولين ضريح، ضريحي چوبي طلا و نقره كوب، مربوط به اواسط قرن دهم بوده كه در دوره صفويه به سال 957 هـ.ق ساخته و بر روي صندوق مرقد نصب شده است. در كتيبه دور اين ضريح سوره «هل اتي» به خط ثلث نوشته شده و كتيبه سردر ضريح كه بر لوحه‌اي از طلا نوشته شده بود، سابقه تاريخي و نصب ضريح را چنين نشان مي‌دهد: «در عهد سلطنت بنده شاه ولايت، طهماسب بن اسماعيل صفوي اين محجر مبارك در اين مكان مقدس نصب گرديد. سنه 957».

ضريح دوم ضريح نگين نشان كه اكنون در سرداب مقدس جاي دارد، از فولاد ساخته شده و بالغ بر دو هزار قبه مزين به ياقوت و زمرد بدنه آن را زينت داده‌اند. ضريح دوم بيش از 260 سال است كه بر مرقد امام (عليه السلام) نصب شده است. اين ضريح ابتدا روي مضجع شريف و زير ضريح سوم و پس از آن زير ضريح چهارم جاي داشت. هنگام نصب ضريح پنجم در سال 1379 هـ.ش به داخل سرداب انتقال يافت و روي مرقد منور امام (عليه السلام) نصب شد. به اين ترتيب به نيت واقف جامه‌ي عمل پوشيده شد. در كتيبه‌اي كه بالاي درب ورودي ضريح نصب شده، به خط نستعليق نوشته شده است :
« نياز رحمت ايزد مستعان و تراب اقدام زوار اين آستان ملك پاسبان، سبط سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسيني الموسوي الصفوي تبهتدرخان به وقف و نصب اين ضريح و قبه‌‌هاي مرصع چهار گوشه ضريح مقدس مبارك موفق گرديد. سنه 1160 قمري.«

ضريح سوم ضريح فولادي ساده‌اي است به ابعاد 4*3 متر و ارتفاع حدود 2 متر. اين ضريح مربوط به عهد قاجاريه است و در عصر سلطنت فتحعلي شاه قاجار در سال 1238 هـ.ق روي ضريح نگين نشان در حرم مطهر جاي گرفت. اين ضريح نيز مزين به طوق و گوي طلاي جواهر نشان است و در طرف پايين پاي مبارك، در مرصع تقديمي فتحعلي شاه قاجار نصب شده بود. اين درب ممتاز و ارزشمند، اكنون بالاي صفه غربي حرم مطهر در قابي مخصوص جاي دارد ضريح سوم پس از مدتي به علت پوسيدگي پايه‌ها و تزلزلي كه در اركان آن به عمل آمده بود، در سال 1338 هـ.ش برچيده شد و به موزه انتقال يافت و به‌جاي آن ضريح چهارم روي ضريح نگين نشان (ضريح دوم ) نصب شد.

چهارمين ضريح به نام ضريح طلا و نقره، معروف به «شير و شكر» است كه در سال 1338 هـ..ش. پس از برداشتن ضريح سوم و انتقال آن به موزه، روي ضريح نگين نشان نصب شد. اين ضريح به اهتمام و نظارت مرحوم سيد ابوالحسن حافظيان، توسط استاد هنرمند، مرحوم حاج محمد تقي ذوفن و تعدادي هنرمند و استادكار و قلمزن اصفهاني، طراحي و ساخته شد .
ضريح چهارم حدود 4 متر طول و 60/3 عرض و 90/3 متر ارتفاع دارد. چهارده دهانه به نام چهارده معصوم (عليهم السلام) بر روي آن وجود دارد و وزن آن 7 تن است. بر لبه ضريح سوره يس به خط ثلث بر صفحه‌اي از طلا به خطاطي آقاي فضائلي اصفهاني نوشته شده و در كتيبه دوم، دور تا دور ضريح سوره هل اتي نيز به خط ثلث مكتوب است. بر لبه‌ي ضريح تعداد 44 برگ از نقره ملمع به طلا، ميان 44 گلدان ملمع به طرز بسيار زيبايي نصب شده است. همچنين تعداد 44 اسم از اسماي حسناي الهي به خط ثلث و به قلم حاج شيخ احمد زنجاني بر صفحه‌اي با زمينة ميناكاري لاجوردي و گل‌‌هاي رنگارنگ، به‌صورت خط برجسته طلاكاري شده، ضريح مطهر را زينت بخشيده‌اند.
سقف ضريح را صفحاتي آراسته به طلا و نقره پوشانده‌اند. درون سقف ضريح بر كتيبه‌اي، آيه‌اي به خط ثلث و رنگ سفيد بر زمينه‌اي لاجوردي نوشته شده و در همان كتيبه، اين آيه به خط طلايي كوفي نوشته شده و به عبارت «و لله الاسماء الحسني فادعوه بها» مكتوب است. 
پس از گذشت 42 سال از عمر ضريح، به علت فرسوده شدن و ساييدگي شبكه‌هاي اطراف و روكش‌‌هاي نقره و طلايي ضريح و سست شدن اركان آن، ساخت و نصب پنجمين ضريح ضروري بود. از اين‌رو، آستان قدس رضوي اقدام به طراحي و ساخت و نصب ضريح جديد كرد. در سال 1372 هـ.ش به دستور توليت آستان قدس رضوي، مطالعات و بررسي‌‌هاي مقدماتي ساخت ضريح جديد آغاز شد. به دنبال آن طرح‌‌هاي متعددي از سوي هنرمندان نامي كشور ارايه شد كه در نهايت، توفيق طراحي ضريح، نصيب استاد فرشچيان، طراح و هنرمند برجسته شد.
با برگزيده شدن طرح و همكاري ديگر هنرمندان و طراحان نامي كشور، كار ساخت ضريح، تحت نظارت هيئت اجرايي سازمان عمران و توسعه حريم حرم حضرت رضا (عليه السلام) آغاز شد.


ضريح پنجم با كيفيتي مركب از ساختاري تشكيل يافته از آهن، فولاد، چوب گردو براي نصب روكش‌‌ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد. كارهاي قلمزني و هنري متناسب با مباني و ابعاد هنري موجود در طرح اجرا شد و به گونه نگارستاني بديع با نمادها و سمبول‌‌هاي معماري هنري، هماهنگ با بناهاي كهن آستان قدس رضوي در آمد. ضريح پس از هفت سال كار مداوم با كيفيتي بسيار عالي و در نهايت استحكام به وزن 12 تن و ابعاد 78/4*73/3 و ارتفاع 96/3 متر ساخته و آماده نصب شد.
دور خارجي ضريح با سورة مباركة «يس» و «هل اتي» به خط ثلث با طلا و نقره تزيين شده است. در چهار سوي اين ضريح، چهارده دهانه به نشانه چهارده معصوم (عليهم السلام) و طراحي گل‌‌هاي پنج و هشت پر، نمادي از خمسة طيبه و هشتمين حجت خدا وجود دارد. طرح گل‌‌هاي آفتابگردان ضريح، نمودي است از لقب شمس الشموس. سقف و ديوارهاي درون ضريح با خطوط اسماء الله و هنر خاتم كاري بسيار بديع و زيبا به طراحي‌‌هاي استاد فرشچيان، توسط استاد هنرمند «كشتي آراي شيرازي» و همكاران‌شان تزيين شده است.
سرانجام، عمليات برچيده شدن ضريح چهارم و نصب ضريح جديد از روز بيست و يكم ديماه 1379 ه.ش. پس از انجام مراسم غبار روبي آغاز شد و بعد از پنجاه روز كار شبانه روزي به پايان رسانيد. سرانجام روز سه شنبه شانزدهم اسفند1379 هـ.ش. مصادف با عيد سعيد قربان، روضه‌ي منوره رضوي با ضريح پنجم بازگشايي شد. 

گنبدطلا
گنبد منور امام رضا (عليه السلام) از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهايت هنرمندي و زيبايي ساخته شده و دو پوشش دارد. پوشش اول، سقف حرم است كه مقعر و مقرنس است و به آن قبه گفته مي‌شود. پوشش دوم بر فراز آن و همان گنبد طلاست. بين دو پوشش، فضايي خالي به بلنداي بيش از 13 متر وجود دارد. سنگيني گنبد بر ديوارهاي تالار (حرم مطهر) است كه ضخامت آن به حدود 90/2 متر مي‌رسد .

ارتفاع قبه از كف حرم، 80/18 متر و تا انتهاي گنبد يا بلندترين نقطة اوج محدب (رأس گنبد)، حدود 20/31 متر است. دور گنبد از سطح خارج آن، 10/42 متر و ارتفاع آن از اول طلاكاري تا تيزه گنبد، 40/16 متر و ارتفاع سر طوق گنبد، 50/3 متر است. از اول طلاكاري تا زير بازوبندي گنبد و به عبارت ديگر، بلندي ساقه تا ابتداي آجرهاي زراندود، 79/4 متر است.
گنبد منور ابتدا مانند ساير بناها، از آجرهاي زرد رنگ ايراني ساخته شده و پس از آن با كاشي تزيين يافت. تا سال 932 هـ.ق (روزگار صفويه) با كاشي‌‌هاي نفيس آراسته بود، تا اينكه در اين سال، طهماسب صفوي براي نخستين بار گنبد را با خشت‌‌هاي طلا زينت داد. او نخست كاشي‌‌هاي گنبد را برچيد و پس از آن، روي گنبد را با ورق‌‌هاي مسي كه رويه‌اي از طلا داشت، زراندود كرد. 

به يك روايت، مأمون پس از مرگ هارون و دفن او در بقعة هاروني، بر فراز بقعه قبه‌اي بنا كرد و به روايت ديگر، اين بنا كه يكي از تالارهاي باغ منسوب به حميد بن قحطبه بود، خود قبه‌اي داشته است. به عقيدة برخي مورخان، اين قبه در حوادث خراسان مانند حملة سبكتكين در اواخر قرن چهارم، با آسيب حرم مطهر تخريب شد و پس از آن سلطان محمود غزنوي در سال 400 هـ.ق حرم را بازسازي كرد و قبه‌اي بر فراز بقعه ساخت. از آن زمان تا عصر سلجوقيان، حرم مطهر با همان قبه باقي مانده بود تا اينكه در اوايل قرن ششم در عهد سلطان سنجر سلجوقي، شرف الدين ابو طاهر قمي، وزير سلطان سنجر سلجوقي، ضمن تعمير روضه‌ي منوره، اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه كرد و آن همين گنبدي است كه اكنون نهصد سال از احداث آن مي‌گذرد. در زير كتيبه دور گنبد آمده است: «عمل كمال الدين محمود يزدي» و در جاي ديگر نوشته شده:‌ « كتبه عليرضا العباسي»

پس از طلاكاري گنبد، چند رويداد از جمله فتنه ازبك‌‌ها در سال 997 هـ.ق و عبد المؤمن خان ازبك كه ضمن تاراج نفايس آستان قدس رضوي، طلاي گنبد و گلدسته را به غارت برد، باعث از بين رفتن طلاكاري گنبد شد. پس از اين خيانت، در سال 1010 هـ.ق زماني كه شاه عباس صفوي پياده از اصفهان به مشهد مقدس آمد، دستور طلاكاري دوباره گنبد را صادر كرد. اين كار در سال 1016 هـ.ق پايان يافت و عليرضا عباسي، خوشنويس بنام روزگار صفوي نيز مأمور نوشتن كتيبه كمربندي دور گنبد به خط ثلث برجسته شد .
رويداد ديگري نيز باعث تخريب گنبد شد و آن زلزله شديد سال 1048 هـ.ق بود كه در مشهد به وقوع پيوست. در اين زلزله، شكستي در سطح خارجي گنبد به وجود آمد و تعدادي از خشت‌‌هاي زراندود آن ريخت. شاه سليمان صفوي كسي بود كه افتخار ترميم گنبد و تجديد طلاكاري آن پس از اين حادثه، به نام او در تاريخ ثبت شد. رويداد ننگين ديگر در تاريخ گنبد، به توپ بستن آن به دست روسي‌‌هاي تزاري است. آن‌‌ها در سال 1330 هـ.ق نقاطي از بدنه گنبد را به حجم يك كله قند شكاف دادند كه اكنون هم از درون گنبد، جاي اصابت تيرها قابل رؤيت است.
همه اين عوامل به اضافه ساييدگي روكش طلاي گنبد بر اثر گذشت زمان، باعث شد كه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي براي تعمير و تزيين مجدد گنبد فكر اساسي شود .
براي اين منظور، خشت‌‌هاي قديمي را از سطح گنبد برداشتند و لايه‌اي از بتون بر سطح آن ريختند. پس از آن با خشت‌‌هاي مسي روكش طلا، سطح گنبد تزيين شد. اين خشت‌‌هاي زرين حدود هفتصد متر مربع از سطح گنبد را پوشش داده‌اند.  

مناره ها
اكنون با احتساب دو مناره رفيع مسجد گوهرشاد، دوازده مناره در بناهاي حوزه حرم حضرت امام رضا (عليه السلام) وجود دارد . قدیمی ترین مناره طلاكاری شده موجود در اماكن متبركه، مناره بالای ایوان طلای صحن انقلاب (عتیق) است كه در شمال غربی گنبد مطهر واقع شده و از بناهای عهد صفوی است و به قرینه آن مناره طلاكاری دیگری بر فراز ایوان عباسی (ایوان شمالی) در عهد افشاریه احداث شده است. این دو مناره در اثر حوادث تاریخی بارها آسیب دیده و چندین بار مرمت شده است.
احداث مناره به صورت منفرد تا قرن ششم ادامه داشته و از آن به بعد ساختن مناره به صورت زوج معمول شد. بنابر اين، تاريخ بناي مناره كنار گنبد به اوايل قرن ششم باز مي‌گردد كه به‌ جاي احداث دو مناره كنار گنبد، يك مناره ساخته شد. طهماسب صفوي در قرن دهم مناره مذكور را مرمت و به طلا آراسته كرد .
بعد از آن، نادر شاه افشار همزمان با طلاكاري ايوان امير عليشير، مناره كنار گنبد را نيز دوباره طلاكاري كرد .
بلندي مناره كنار گنبد، از سطح صحن انقلاب تا انتها، 5/40 متر و محيط آن حدود 13 متر است. ابتداي قسمت پايين گلدسته از سطح بام ايوان آجر چيني شده و بالاي آن با كاشي تزيين يافته است. از بالاي كاشي تا انتهاي گلدسته با خشت‌‌هاي مطلا از نوع خشت‌‌هاي مطلاي گنبد پوشيده شده است. زير مناره، كتيبه‌اي به خط ثلث برجسته، حاوي صلوات بر پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) و امامان معصوم (عليهم السلام) وجود دارد كه در آخر آن نوشته شده: «كتبه بهاء الدين محمد الخادم 1142 هجري». بعد از آن آيه شريفه « ان الله يمسك السموات و الارض ان تزولا » ديده مي‌شود. آيه شريفه « انا فتحنا لك فتحاً مبيناً » نيزبه خط بنايي درشت، زيركاشي‌كاري ساقه مناره نوشته شده است. گلدسته كنار گنبد كه در 252 سال قبل طلاكاري شده بود، به دليل ضخامت كم (حدود 4 هزارم ميليمتر) و تأثير عوامل طبيعي، فرسوده و بدن‌نما شده بود. از اين‌رو پس از انقلاب اسلامي با خشت‌‌هاي مطلاي جديد بازسازي شد. به همين منظور، مانند بازسازي گنبد، خشت‌هاي مطلاي قديمي و فرسوده برچيده و زير آن بتون ريزي شد، پس از آن سطح گلدسته مجدداً با ورق‌‌هاي مسي كه به روش الكتروليت، حدود 16 هزارم ميليمتر روكش طلا شده بود، پوشيده شد. اكنون حدود 145 متر مربع خشت زرين بر سطح گلدسته وجود دارد .
دومين مناره، روي ايوان عباسي در شمال صحن انقلاب است كه از آثار عهد نادري به شمار مي‌رود. در تاريخ آمده است: نادر شاه دستور داد گلدسته ديگري در مقابل گلدسته شاهرخي بسازند و گلدسته‌‌ها و ايوان امير عليشير نوايي در صحن انقلاب را طلا كنند. استاد علي نقي مشهدي در مدت يك سال، گلدسته جديد را ساخت و طلاكاري كرد .
اين مناره نيز از نظر كاشي‌كاري و آجرچيني ساقه و طلاكاري بالاي آن، به قرينه و همچون مناره كنار گنبد است. در كتيبه اين گلدسته نيز صلوات بر معصومان (عليهم السلام) بر خشت‌‌هاي زراندود به خط ثلث نوشته شده و در آخر آن عبارت «في ذيقعدة الحرام سنة 1145» و زير آن به خط نستعليق عبارت «عالي جناب سلالة السادات العظام امير سيد احمد الحسيني سركشيك و كلب عتبة علية روضة رضوية محمد جعفر خادم في شهر رمضان المبارك 1146» ديده مي‌شود.. 

نقاره خانه
بنای آن در دو طبقه با نمای بیرونی كاشیكاری شده بر فراز ایوان شرقی صحن انقلاب قرار گرفته كه بنای قبلی آن در یك طبقه و از حلب و چوب احداث شده بود. مطابق رسم معمول از زمان صفویه روزی 2 نوبت، قبل از طلوع و غروب خورشید. در همه ایام بجز ایام سوگواری، نقاره خوانی انجام می‌شد و نقاره چیان در یك گروه 12 نفری به كار خود ادامه می‌دادند و در حال حاضر یك گروه 7 نفری در همه ایام قبل از طلوع و غروب خورشید و در ماه مبارك رمضان قبل از اذان صبح و در اعیاد مذهبی و اعلام شفا، مراسم نقاره زنی انجام میشود.

سقاخانه
اين مكان در وسط صحن انقلاب واقع شده و یكی از مهمترین آثار تاریخی اماكن متبركه به شمار میآید. و چون بنای اولیه آن توسط شخصی به نام اسماعیل طلایی احداث شده به این نام نیز مشهور است و در سال 1345 شمسی پس از چند بار مرمت، تخریب و به شكل كنونی بازسازی و طلاكاری شده است.

رواقها
اماكن سرپوشيده اطراف حرم مطهر، رواق نام دارد. رواق‌‌ها بناهايي با ارتفاع‌‌هاي مختلف هستند كه به‌ تدريج در اطراف روضه‌ي مباركه ساخته شده و به مرور تغييراتي در آن‌‌ها به وجود آمده است. در حال حاضر، مضجع شريف رضوي را 26 رواق از اطراف و جوانب در برگرفته و يك رواق نيز در شمال شرقي حرم مطهر در حال احداث است.
رواق شیخ بهایی:
در جنوب شرقی حرم مطهر واقع شده و به دلیل وجود مقبره شیخ بهایی در آن به این نام شهرت یافته است.
رواق دار الحفاظ:
در جنوب حرم مطهر و بین روضه منوره و مسجد گوهرشاد واقع شده است.
رواق گنبد حاتم خانی:
در شرق حرم مطهر و در غرب دارالسعادة و پایین پای مبارك واقع شده است.
رواق دارالسیادة :
در غرب حرم مطهر واقع شده و در ضلع شرقی آن بین دارالسیادة و مسجد بالاسر پنجره ای مشبك از نقره وجود دارد و از آنجا ضریح مقدس نمایان است.
رواق دار الفیض:
در جنوب روضه منوره و پشت سر مبارك قرار دارد، از شرق به رواق گنبد الله وردیخان و از غرب به دار الشكر محدود است.
رواق دار السعادة: 
در شرق حرم مطهر واقع شده و از سمت غرب بر پایین پای مبارك با رواق حاتم خانی و از شرق به ایوان طلای صحن نو و از شمال به رواق دارالضیافة و از جنوب به رواق دار السرور محدود است.
رواق دارالشكر:
در شمال مسجد بالاسر و در مجاورت دارالفیض واقع شده و از شمال به ایوان طلای صحن انقلاب و از غرب به دارالشرف و از شرق به دار الفیض محدود می‌شود.
رواق توحید خانه:
در شمال حرم مطهر و بین دارالفیض و صحن انقلاب قرار گرفته و از شرق به رواق الله وردیخان و از غرب به ایوان صحن انقلاب راه دارد.
رواق دارالسلام‌:
در جنوب حرم مطهر و در شرق و موازات دراالحفاظ قرار دارد و در ضلع شرقی با دارالسرور و از طرف غرب با رواق گنبد حاتم خانی مرتبط است.
رواق دارالعزة:
در جنوب شرقی حرم مطهر، بین رواق دارالسلام و دارالذكر واقع شده و از شمال به دارالسرور مرتبط است.
رواق دارالسرور:
در جنوب دارالسعادة و شمال دارالذكر واقع است و از جنوب به دار العزة و دارالذكر و از شرق به طرف صحن آزادی و از غرب به دار السلام راه دارد.
رواق دار الذكر:
در جنوب شرقی حرم مطهر و در غرب صحن آزادی واقع است و از شرق به حجره‌های صحن نو و از جنوب به دارالزهد راه دارد و در ضلع غربی با دارالعزة و در ضلع شمالی با دار‌السرور مرتبط است.
رواق دارالزهد:
در جنوب شرقی حرم مطهر و در شمال صحن امام و متصل به آن است و از مشرق با رواق شیخ بهایی و از شمال با دارالذكر و از ضلع جنوبی با صحن امام خمینی و از ضلع غربی با راهرو تالار تشریفات مرتبط است.
رواق دارالعبادة:
آخرین رواق در جنوب شرقی حرم مطهر است و در شرق رواق شیخ بهایی قرار دارد و از طرف جنوب و شرق با صحن امام و از ضلع شمالی با صحن آزادی مرتبط است.
رواق گنبد الله وردیخان:
در شمال شرقی حرم مطهر و رواق گنبد حاتم خانی، و در شرق رواق توحیدخانه واقع است و از شمال به صحن انقلاب و از شرق به دارالضیافة و از جنوب به دارالسعادة راه دارد.
رواق دارالضیافة:
در حد فاصل صحن انقلاب و آزادی و رواق گنبد الله وردیخان است و از جنوب به دارالسعادة اتصال دارد.
رواق دارالشرف:
در شمال غربی حرم مطهر و شمال دارالسیادة واقع است و با ایوان طلای صحن انقلاب و رواق جدید دارالولایة و دارالشكر مرتبط است.
رواق دارالولایة:
در غرب روضه منوره واقع شده و از شمال به صحن انقلاب و قسمتی از بست شیخ طوسی و از شرق به رواقهای دارالشرف و دارالاخلاص و دارالسیادة و از جنوب به مدرسه دو در و پریزاد و از غرب به صحن جمهوری اسلامی محدود است و بزرگترین رواق حرم مطهر و جدید الاحداث میباشد.
رواق دارالاخلاص :
در غرب حرم مطهر و مقابل بالاسر و در حد فاصل سه رواق دارالسیادة و دارالشرف و دارالولایة واقع شده است.
رواق دارالهدایة:
در جنوب غربی حرم مطهر و در شمال رواق دارالرحمة و بین مدرسه در و صحن جمهوری واقع شده است.
رواق دار الرحمة:
در جنوب دارالهدایة است و از شرق با بست شیخ بهایی و از غرب با صحن جمهوری مرتبط است. این مسجد كوچك یكی از بناهای قدیمی اماكن متبركه رضوی است و در ناحیه غرب حرم مطهر واقع شده و از ضلع غربی با یك پنجره فولادی به دار السیادة متصل است.

صحن‌‌ها
فضاهاي باز اطراف مرقد منور امام (عليه السلام)، صحن نام دارند. صحن‌‌ها همان فضاهاي بزرگ و وسيعي هستند كه موقع ورود به آن‌‌ها، دست به سينه مي‌گيريم و رو به حضرت سلام مي‌دهيم. اين مكان‌‌ها محل تجمع زائراني هستند كه در هر گوشه و كنار ايوان‌‌هاي بزرگشان با خود خلوت مي‌كنند و به راز و نياز با امامشان مي‌پردازند.
صحن‌‌ها در شب‌ها و روزهاي خاص، محل انجام مراسم مذهبي هستند. در روز‌‌هاي سوگواري هم مردم به صورت دسته‌‌هاي عزاداري به صحن‌‌ها مي‌آيند و عزاداري مي‌كنند. علاوه بر اين، صحن‌‌ها در بيشتر فصل‌‌هاي سال، محل اقامه نمازهاي جماعت است.
در مجموع 9 صحن در اطراف رواق‌‌ها وجود دارند كه عبارتند از: صحن انقلاب اسلامي، صحن آزادي، صحن جمهوري اسلامي، صحن قدس، صحن جامع رضوي، صحن كوثر، صحن غدير، صحن هدايت و صحن رضوان.