تفسير موضوعي قرآن كريم

برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی

رازق -  رَزًّاق -  کَریم -  حَمید - فَتّاح

این پنج وصف نیز مفاهیمى نزدیک به هم یا لازم و ملزوم یکدیگر دارد و همگى حکایت از حل مشکل ارزاق و روزى ها نسبت به نوع انسان، بلکه نسبت به همه موجودات زنده مى کند و نشان مى دهد کسى که خلقت موجودات را برعهده داشته، ادامه حیات آنها را نیز بر عهده دارد.
خوان نعمت بى دریغش همه جا گسترده و باران رحمت بى حسابش همه را رسیده است.
در این راستا به آیات زیر گوش جان فرا مى دهیم:

1. (وَ إِنَّ اللهَ لَهُوَ خَیْرُ الرّازِقِینَ) «به یقین خداوند بهترین روزى دهندگان است.»⁽¹⁾

2. (إِنَّ اللهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ): «زیرا تنها خداوند روزى دهنده و صاحب قدرت است.»⁽²⁾

3. (یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ) «اى انسان! چه چیز تو را در برابر پروردگارکریمت مغرور ساخته است؟!»⁽³⁾

4. (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ غَنِیٌّ حَمیدٌ): «و بدانید خداوند بى نیازو ستوده است.»⁽⁴⁾

5. (وَ هُوَ الْفَتّاحُ الْعَلِیمُ) «او است داور آگاه.»⁽⁵⁾

توضیح و پیام

واژه «رازِق» و «رَزّاق» از ماده «رزق»، در اصل به معناى بخشش مستمر و در اوقات معیّن است، خواه دنیوى باشد یا اخروى و معنوى، و گاه به نصیب و بهره نیز «رزق» گفته مى شود.
بعضى نیز گفته اند که «رزق» در اصل به معناى انعام و بخشش مخصوصى است که مطابق مقتضاى حال طرف و بر طبق حاجت او باشد تا حیات و زندگیش تداوم یابد و اینجا است که مفهوم «رزق» از مفهوم احسان و انعام و اعطاء و بهره و نصیب و انفاق جدا مى شود.⁽⁶⁾
جالب این که معادل «رزق» در فارسى همان واژه روزى است، یعنى انعام و بخشش که هر روز مى رسد و به طور مستمر در اوقات معین شامل حال افراد مى شود.
ناگفته پیدا است که روزى حقیقى، تنها چیزهایى است که از طریق حلال به انسان مى رسد و آنچه از طریق حرام باشد در حقیقت روزى کاذب است.
از آنچه گفته شد به خوبى استفاده مى شود که رزق و روزى در مرحله بعد از خلقت و آفرینش انسان قرار گرفته و مربوط به تداوم حیات او در جنبه هاى مادى و معنوى است، و این که بعضى اصل وجود انسان یا قوا و استعدادهاى او را جزء روزى ها شمرده اند. (مانند: مرحوم کفعمى در مصباح که مى گوید که «رزّاق» بودن خداوند به این معناى است که هم روزى ها را آفریده و هم روزى خواران را) در حقیقت یک نوع مجاز و توسعه در معناى حقیقى است.
به هر حال، این که در آیات فوق خداوند به عنوان «خیرالرّازقین» معرفى شده است اشاره به جهات مختلف زیر دارد:
از یک سو هرچه او مى بخشد از ناحیه خود او است، در حالى که دیگران اگر چیزى مى بخشند از خودشان نیست بلکه واسطه انتقال روزى ها هستند. از سوى دیگر او همه چیز مى بخشد، نعمت هاى مادى، معنوى و روحانى، دنیوى و اخروى، ظاهرى و باطنى، آشکار و پنهان، خودآگاه و ناخودآگاه، در حالى که اگر دیگران چیزى مى دهند از هر نظر محدود است.
از سوى سوّم این در بخشش روزى ها نیاز بندگان را در نظر مى گیرد و آنچه مناسب حال آنها است مى بخشد، زیرا او از اسرار درون و برون همه روزى خواران اگاه است و مى دانیم دیگران چنین نیستند.
از سوى چهارم او روزى بخش است که هرگز روزى هایش پایان نمى یابد، چرا که خزانه همه چیز نزد او است «وَ اِنْ مِنْ شَیءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائنُهُ» و دیگران از این نظر کاملاً محدودند.
از سوى پنجم او روزى بخش است که دوست و دشمن بر سر سفره او جمعند و همه از این خوان نعمت به مقتضاى رحمانیت و رحیمیتش بهره مندند و به گفته شاعر:

ادیم زمین سفره عام او است        بر این خوان یغما چه دشمن چه دوست!

ولى دیگران تنها به فکر یاران و نزدیکان خویشتنند.
از سوى ششم او در برابر بخشش خود نه انتظار پاداشى دارد و نه تشکرى چرا که او از هر نظر غنى و بى نیاز است، ولى دیگران هزار گونه چشم داشت دارند.
از سوى هفتم روزى او چنان گسترده است که از لحظه انعقاد نطفه در عالم رحم شروع مى شود و در تمام دوران جنینى ادامه دارد و بعد از تولد به صورت شیرمادر و نوازش هاى محبت آمیز او استمرار مى یابد و تا لحظه مرگ ادامه دارد، غیر از او چه کسى مى تواند این چنین روزى بخش باشد؟! این است که مى فرماید او بهترین روزى دهنده گان است.
جالب این که در روایات متعدّدى که در منابع اهل بیت(علیهم السلام) نقل شده در تفسیر آیه شریفه (ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیمِ): «سپس در آن روز (همه شما) از نعمتها(ى الهى) بازپرسى خواهید شد»⁽⁷⁾ می‌خوانیم: خداوند برتر از آن است که از آب و غذایى که مردم مى نوشند و مى خورند در قیامت سؤال کند، این تفضّل الهى بر بندگان است و مورد سؤال قرار نخواهد گرفت، آنچه از آن سؤال مى شود عقائد حق و از جمله نعمت ولایت است.⁽⁸⁾
به این ترتیب یکى دیگر از معانى «خَیْرُ الرّازِقیْنَ» بودن خداوند در این روایت منعکس است، چرا که طبق این حدیث او حتّى از این روزى ها سوال هم نمى کند!
امّا این که چرا به خداوند «رزّاق» اطلاق شده و سپس او را توصیف به «ذُوالْقُوَّةِ الْمَتینِ» مى کند، به خاطر آن است که «رزّاق» صیغه مبالغه است و اشاره به انواع روزى هایى است که خداوند منّان به همه روزى خواران مرحمت مى کند، لذا این واژه جز در مورد او صادق نیست، بلکه همان گونه که گفتیم غیر خداوند «رازق» هم نمى تواند بوده باشد تا چه رسد به «رزّاق» زیرا آنها چیزى ندارند که به دیگرى ببخشند، تنها مى توانند واسطه رسانیدن ارزاق الهى به دیگران گردند.

پی نوشتها :