تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
زمين از حجّت الهى خالى نمى ماند
از مسائل مهمى كه در روايات اسلامى روى آن تكيه شده، اين است كه زمين از نماينده الهى خالى نمى شود; و در روايات فراوانى كه از جانب اهل بيت(عليهم السلام) به ما رسيده، اين مضمون به طور مكرّر آمده است كه روى زمين از امام (يا پيامبر) يا به طور كلّى حجّت الهى خالى نمى ماند; و در كتاب شريف كافى دو باب در اين زمينه منعقد شده است. و در يك باب تحت عنوان: «اِنَّ الاَرْضَ لا تَخْلُو مِنْ حُجَّة» سيزده روايت از امام باقر(عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام) و امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) و ائمه ديگر نقل شده است; در باب ديگرى تحت عنوان: «اِنَّهُ لَوْ لَمْ يَبْقَ فِى الاَرضِ رَجُلانِ لَكانَ اَحَدَهُما الحُجَّةُ»: «اگر در روى زمين تنها دو نفر باقى بماند يا حتماًيكى از آنها حجّت الهى است»، پنج روايت به همين مضمون آمده است (1) كه در ادامه به بعضى از روايات هر دو باب اشاره مى كنيم.
در يكى از اين احاديث از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه: «اِنَّ الاَرْضَ لاتَخْلُو اِلاّ وَفيها اِمامُ كَيْما اِنْ زادَ المُؤمِنُونَ شَيْئاً رَدَّهُمْ وَ اِنْ نَقَصُوا شَيْئاً اَتَمَّهُ لَهُم»:
«زمين هرگز خالى نمى شود مگر اينكه در آن امامى است، تا اگر مؤمنان چيزى (نا آگاهانه بر تعليمات الهى) بيفزايند آن ها را بازگرداند و اگر چيزى كم كنند، آن را تكميل نمايد». (2)
باز در حديث ديگرى از همان حضرت مى خوانيم: «اِنَّ الله اَجَلُّ واَعْظَمُ مِنْ اَنْ يَتْرُكَ الاَرْضَ بَغَيْرِ اِمام عادل»: «خداوند بزرگوارتر از آن است كه زمين را بدون امام عادلى رها سازد» (3) حتى در بعضى از اين احاديث آمده است كه اگر امام و حجت الهى ساعتى در زمين نباشد; زمين متزلزل مى شود، و اهلش را فرو مى برد. (4) و در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه مى فرمود: «لَوْ كانَ النّاسُ رَجُلَيْنِ لَكانَ اَحَدُهُما الاِمامُ»: «اگر مردم (جهان) تنها دو نفر باشند يكى از آن ها امام است»، و در ذيل همين حديث آمده است: «وَ اِنَّ آخِرُ مَنْ يَمُوتُ الاِمامُ»: «آخرين كسى كه در جهان از دنيا مى رود امام است». (5)
علاوه بر هيجده حديث بالا، در نهج البلاغه نيز با صراحت به اين معنى اشاره شده است، و در بيانات مهمّى كه امام على(عليه السلام) به كميل بن زياد فرمود، چنين آمده كه: «اللّهُمَّ بَلى لاتَخْلُو الاَرضُ مِنْ قائِم لِلّهِ بَحُجَّة، اِمّا ظاهِراً مَشْهوراً وَ اِمّا خائِفاً مَغْمُوراً، لِئَلاّ تَبْطُلَ حُجَجُ اللهِ وَ بَيِّناتُهُ»: «آرى! هرگز روى زمين از كسى كه با حجّت الهى قيام كند خالى نمى شود، خواه ظاهر و آشكار باشد و خواه ترسان و پنهان، تا دلائل خداوند و نشانه هاى روشن او از ميان نرود». (6)
مرحوم علّامه مجلسى نيز در جلد 23 بحار الانوار در باب «الاضطرار الى الحجّة»(باب نياز به وجود حجّت الهى)، نيز 118 حديث در اين زمينه نقل كرده كه قسمتى از آن همان احاديث اصول كافى است، و قسمت هاى زيادترى از كتب ديگر بر آن افزوده شده است. (7)
به اين ترتيب مسأله وجود يك حجّت الهى در هر عصر و زمانى در روى زمين، يكى از مسائل مسلّم در مكتب اهل بيت(عليهم السلام) است، تا آن جا كه در حديثى از امام موسى بن جعفر(عليه السلام) مى خوانيم كه زمين حتى براى يك چشم بر هم زدن از حجت خدا خالى نمى شود، يا ظاهر است و يا پنهان: «اِنَّ اللهَ لا يُخلِى اَرْضَهُ مِنْ حُجَّة طَرْفَةَ عَيْن، اِمّا ظاهِرٌ وَ اِمّا باطن». (8)
اشارات قرآنى و منطقى بر لزوم حجت الهى
آن چه در روايات فوق آمده است با دليل عقلى نيز قابل تطبيق است; زيرا برهان لطف كه در آغاز بحث درباره لزوم وجود امام يا پيامبر الهى در هر عصر و زمان ذكر شد، و هم چنين مفاسدى كه بر نبودن آن ظاهر مى شود در همه جا صادق است، حتى در آنجا كه در كره زمين تنها يك جامعه دو نفرى باشد.
قاعده لطف مى گويد: كسى كه انسان را براى سعادت و تكامل آفريده، و تكاليفى بر دوش او نهاده، لازم است مقدّمات هدايت و تربيت انسان را فراهم سازد و وسائل كافى را براى رسيدن به اين هدف در اختيار او بگذارد; زيرا اگر چنين نكند نقض غرض كرده است، و خداوند حكيم هرگز چنين كارى نمى كند.
شك نيست كه وجود عقل براى انسان يا وجود رهبران عادى، به تنهايى او را از خطاها و اشتباهات و گناهان حفظ نمى كند و به تعبير ديگر، علم انسان به تنهايى نمى تواند وصول او را به سر منزل مقصود (يعنى اطاعت الهى و سعادت هميشگى) سهولت بخشد; بلكه علاوه بر اين نياز به وجود كسى دارد كه با علم الهى ارتباط داشته باشد و از خطا و اشتباه و گناه مصون باشد، تا بتواند به خوبى اتمام حجّت كند و راه را بى كم و كاست به انسان ها نشان دهد.
اين دليل در هر عصر و زمان و براى هر جامعه بزرگ و كوچك حتى يك جمع دو نفرى نيز صادق است. بنابراين اگر در روى زمين جز دو نفر نباشد بايد يكى از آن دو پيامبر الهى يا امام معصوم باشد.
به هر حال همان گونه كه در احاديث قبل خوانديم خداوند بزرگوارتر از اين است كه انسان هايى راكه موظف به وصول به سرمنزل سعادت هستند را رهنمون ننمايد و راه صحيح و خالى از خطا را به آنها نشان ندهد.
در پاره اى از آيات قرآنى نيز اشاراتى به اين معنى ديده مى شود.
آيه شريفه «اِنَّما اَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْم هاد»: «و براى هر گروهى هدايت كننده اى است; و اينها همه بهانه است)»(9)، نشان مى دهد كه هر قومى در هر عصر و زمانى هدايت گرى دارد ـ هدايت گر به معنوى واقعى كلمه كه هدايت كامل و خالى و از هر گونه خطا را ارائه مى دهد ـ، به همين دليل در حديثى از امام باقر(عليه السلام)مى خوانيم كه در تفسير اين آيه فرمود: « ... وَ فى كُلِّ زَمان اِمامٌ مِنّا يَهْديهِمْ اِلى ما جاءَ بِهِ رَسُولُ اللهِ(صلى الله عليه وآله)»:
«در هر زمانى امامى از ما است كه مردم را هدايت مى كند به سوى چيزى كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آورده است». (10) تعبيرى كه در روايت نهج البلاغه آمده بود نيز يك دليل منطقى در بر دارد و آن اينكه، يكى از وظائف امام حفظ آثار نبوت و تعليمات الهى از هرگونه تحريف است; و به تعبير ديگر اگر فرضاً تمام مردم روى زمين كافر شوند، باز بايد كسى باشد كه تعليمات و آثار نبوت را حفظ كند و به اقوام آينده كه مى خواهند راه هدايت را بپويند منتقل سازد، در غير اين صورت حجت هاى الهى محو و نابود مى شوند، و دلائل روشن و بيّنات خداى متعال از ميان مى رود «لِئَلاّ تَبْطُلَ حُجَجُ اللهِ وَ بَيِّناتُهُ».
پی نوشتها :
1. اصول كافى، جلد اول، صفحه 178 و 179.
2. همان مدرك حديث 2 و 6 از باب اول.
3. اصول كافى، جلد اول، باب اول، حديث 2و6.
4. همان مدرك، حديث 11 و 12 و 13.
5. همان مدرك، حديث 3، (بابُ إنّهُ لَوْ لَمْ يَبْقِ اِلّا رَجُلَيْنِ اَحَدُهُما الاِمام).
6. نهج البلاغه، خطبه 147.
7. بحار الانوار، جلد 23، از صفحه 1 ـ 56.
8. بحار الانوار، جلد 47، صفحه 41.
9. سوره رعد، آيه 7.
10. بحار الانوار، جلد 23، صفحه 5، حديث 9.