تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
صراط مستقيم
در ششمين آيه سوره حمد آمده است: ( اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ ): «ما را به راه راست هدايت كن» كه شبانه روز آن را چندين باربه خدا عرضه مى داريم.
راهى كه ما را به تو و به آنچه موجب رضاى تو است برساند، راهى جداى از راه كسانى كه غضب تو آنها را فرو گرفته، و همچنين جداى از راه گمراهان.
خدايا ما را هم به اين راه هدايت فرما; و هم در اين راه ثابت و پايدار و برقرار بدار.
بى شك صراطِ مُسْتَقيم مفهوم بسيار وسيع و گسترده اى دارد و لذا بعضى آن را به معنى اسلام و بعضى قرآن و بعضى پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امامان راستين، و بعضى به آيين الله، و بعضى به معنى راه و روش انبياى الهى تفسير كرده اند، كه هر كدام از اينها مى تواند بخشى از مفهوم وسيع آيه را تشكيل دهد.
ولى در روايات متعدّدى كه به طرق مختلف، از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده به يكى از بارزترين مصاديق اشاره شده است; زيرا صراط مستقيم به راه و روش على بن ابيطالب(عليه السلام) و يا محمّد و آل محمّد(صلى الله عليه وآله) تفسير شده است.
حاكم حسكانى در شواهد التّنزيل از جابر بن عبدالله انصارى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)نقل مى كند كه فرمود:
«اِنَّ اللهَ جَعَلَ عَلِيّاً وَ زَوْجَتَهُ وَ اَبْنائَهُ حُجَجَ اللهِ عَى خَلْقِهِ وَ هُمْ اَبْوابُ الْعِلْمِ فى اُمَّتى، مَنْ اِهْتَدى بِهِم هُدِىَ اِلى صِراط مُسْتَقيم »:
«خداوند على(عليه السلام) و همسرش (فاطمه زهرا(عليها السلام)) و فرزندان او را حجّت هاى الهى بر خلقش قرار داده، و آنها درهاى علم در امّت من هستند; هر كس به وسيله آنها هدايت شود، به صراط مستقيم هدايت شده است. (1)
و در حديث ديگرى از ابن عبّاس از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) چنين نقل مى كند كه به على بن ابيطالب(عليه السلام) فرمود: «اَنْتَ الطَّريقُ الْواضِحُ وَ اَنْتَ الصِّراطُ الْمُسْتَقيمُ وَ اَنْتَ يَعْسُوبُ الْمُؤمِنينَ »: «تو راه روشن و صراط مستقيم و رهبر مؤمنان هستى». (2)
و نيز در حديث سوّمى از ابن عبّاس نقل مى كند كه در تفسير: (اِهْدِنَا الصِّراطَ المُسْتَقيم ) مى گفت: «قُولُوا ـ مَعاشِرَ الْعِبادِ ـ اِهْدِنا اِلى حُبِّ النَّبِىِّ وَ اَهْلِ بَيْتِهِ! »: «اى بندگان خدا بگوئيد، خدايا ما را به محبّت پيامبر و اهل بيتش هدايت كن». (3)
و در حديث چهارمى از ابوبريده در ذيل اين آيه نقل مى كند كه گفت: «منظور (از صراط مستقيم) مسير محمّد(صلى الله عليه وآله) و آل او است». (4)
اين حديث را علامّه ثعلبى در تفسيرش آورده است. (5)
شيخ عبيدالله حنفى در كتاب ارجح المطالب نيز آن را از ابوهريره نقل كرده است. (6)
در حديث پنجمى كه در شواهد التّنزيل آمده، از عبدالرّحمن بن زيد از پدرش در تفسير آيه: (صِراطَ الَّذينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ ) نقل مى كند كه گفت: «هَوَ النَّبِىُّ وَ مَنْ مَعَهُ وَ عَلِىُّ بْنُ اَبى طالِب وَ شيعَتُهُ ». (7)
در منابع شيعه و پيروان مكتب اهل بيت نيز روايات متعدّدى در اين زمينه وارد شده از جمله در روايتى از امام صادق(عليه السلام) در تفسير آيه: (صِراطَ الَّذينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِم )آمده است كه فرمود: «يَعْنى مُحَمَّداً(صلى الله عليه وآله) وَ ذُرِّيَّتَهُ عَلَيْهِمُ السَّلامُ »: «مقصود محمّد(صلى الله عليه وآله)و ذريه او است». (8)
به اين ترتيب بارزترين و روشن ترين مصاديق صراط مستقيم، راه پيامبر و على(عليه السلام)و فرزندان معصوم او از نسل فاطمه زهرا(عليها السلام) است كه هر كس چنگ به ريسمان ولاى آنها زند و در خطّ آنها حركت كند، قدم در راه مستقيمى گذارده است كه او را به خدا نزديك، و از گمراهى و انحراف دور مى سازد.
پی نوشت ها
1. شواهد التّنزيل، جلد 1، صفحه 58، حديث 89.
2. همان مدرك، حديث 88.
3. همان مدرك، حديث 87.
4. همان مدرك، روايت 88.
5. تفسير ثعلبى بنا به نقل كفاية الخصام، صفحه 345.
6. ارجح المطالب، صفحه 85 (طبع لاهور).
7. شواهد التّنزيل، جلد 1، صفحه 66، حديث 105.
8. نورالثقلين، جلد 1، صفحه 23، حديث 101 (براى آگاهى بيشتر نسبت به اين احاديث به تفسير نور الثقلين و تفسير برهان مراجعه فرماييد).