تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
علم امام
با توجه به مسئوليت هاى سنگينى كه بر دوش امام و جانشينان پيامبر(صلى الله عليه وآله)گذارده شده; طبعاً بايد شرايط دشوارى براى او وجود داشته باشد. شرائطى كه كم و بيش شبيه به شرائط و صفات پيامبر(صلى الله عليه وآله) است; زيرا هر دو در يك مسير گام بر مى دارند، و يك نوع مسئوليّت را بر دوش مى كشند، پيامبر(صلى الله عليه وآله)در مرحله اول قرار گرفته و امامان پشت سر او و در مراحل بعدقرار دارند.
همان گونه كه در بحث نبوّت داشتيم، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به حكم مسئوليّت مهم و عظيمى كه بر دوش دارد، بايد از يك سو داراى علم و دانشى بسيار وسيع و گسترده باشد، تا بتواند انسان ها را از خطرات گمراهى برهاند، و در مسائل عقيدتى و اخلاقى و احكام و نظام اجتماعى به آن چه خير و سعادت و كمال آنها است ايشان را رهنمون نمايد، و احكام الهى را بى كم و كاست تبيين كند.
علاوه بر اين بايد اطلاع وسيعى از روح و جسم انسان و مسائل روانى و اجتماعى وتاريخ جامعه بشرى، و خلاصه آن چه به شناخت و هدايت انسان هايى كه مورد تربيت او هستند كمك مى كند داشته باشد; و حتى در بحث علم انبياء توضيح داده شد كه آنها حتّى بايد از حوادث آينده نيز كم و بيش آگاه باشند تا بتوانند براى آن برنامه ريزى دقيقى كنند چون رسالت آنها عام است (براى توضيح بيشتر در اين زمينه به جلد هفتم پيام قرآن، بحث مقام علمى انبياء، صفحه 201 ـ 266 مراجعه فرمائيد).
همين مسائل با تفاوت مختصرى درباره امامان راستين و جانشينان انبياء نيز صادق است; چرا كه آنها تداوم بخش راه و خط انبياء هستند و آن چه را آنان شروع مى كنند اينان دنبال مى نمايند; و آن چه را انبياء پايه گذارى كرده اند امامان(عليهم السلام)پاسدارى و تكميل مى كنند. نهال هايى كه به دست با كفايت و تواناى انبياء غرس شده است با دست پر قدرت امامان(عليهم السلام) آبيارى مى شود.
از سوى ديگر امامان راستين هم چون پيامبران الهى بايد آن چه را مى دانند (خالى از هرگونه خطا و اشتباه و انحراف) به مردم برسانند; و اگر معصوم از خطا و گناه نباشند اهداف وجودى آنها تحقق نمى يابد.
و از سوى سوم پيامبران به بخاطر مقام رهبرى در دين و دنيا، بايد از تمام خلق خوها و صفات ظاهرى و باطنى كه موجب نفرت مردم مى شوند، پاك باشند تا اهداف بعثت آنها عقيم نماند و مسأله نقض غرض پيش نيايد.
همين مطلب دقيقاً درباره امامان راستين(عليهم السلام) نيز صادق است آنها نه تنها بايد از آن چه اسباب تنفر است خالى باشند; بلكه بايد جاذبه هاى اخلاقى به مقدار كافى براى جلب قلوب و افكار در وجودشان باشد; پس در اينجا مقتضى است كه ابتدائاً به سراغ علم امام برويم.
علم امام
قرآن مجيد به اين مسأله در آيات متعدد اشاراتى دارد:
در يك جا مى فرمايد: (و َ اِذا جائَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الاَمْنِ اَوِ الخَوْفِ اَذاعُوا بِه وَلَوْرَدُّوهُ اِلى الرَّسُولِ وَ اِلى اُولِى الاَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْلا فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاتَّبَعْتُمُ الشَيْطانَ اِلاّ قَليلا): «و هنگامى كه خبرى اميد بخش يا نگران كننده به آنها برسد، (بدون تحقيق،) آن را شايع مى سازند; در حالى كه اگر آن را به پيامبر و پيشوايانشان باز گردانند، كسانى كه قدرت تشخيص كافى دارند، از ريشه هاى مسائل آگاه خواهند شد. (و به آنها اطلاع خواهند داد) و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود همگى جز عدّه كمى، از شيطان پيروى مى كرديد (و گمراه مى شديد».(1)
و در آيه ديگر مى فرمايد: ( فَاسْئَلُوا اَهْلَ الذِّكْر اِنْ كُنْتُمْ لاتَعْلَمُون): «اگر نمى دانيد، از آگاهان بپرسيد».(2)
آيه نخست نشان مى دهد كه افرادى از ميان مسلمانان، ناآگاهانه در مسير پخش شايعاتى كه احياناً به وسيله دشمنان اسلام و منافقان ساخته و پرداخته مى شد قرار مى گرفتند، گاه شايعه پيروزى، و گاه شايعه شكست، و گاه شايعات ديگر و اين امر، مايه غفلت و بى خبرى و گاه سبب تضعيف روحيه مسلمانان مى شد. قرآن مى فرمايد: «مسلمانان بايد در اين گونه مسائل مهم اجتماعى كه از آن آگاهى ندارند به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) يا اولى الامر مراجعه كنند».
اولى الامر (يعنى صاحبان فرمان)، به يقين در اينجا به معنى فرماندهان جنگى نيست; چرا كه به دنبال آن مى گويد: آنهايى كه استنباط امور مى كنند ـ يعنى مسائل را از ريشه مورد بررسى قرار مى دهند ـ از اين گونه امور آگاه اند، و مردم نا آگاه بايد به آنها مراجعه كنند. (توجه داشته باشيد كه (يَسُتَنْبِطُونَهُ) از ماده نَبَط ـ و بر وزن فقط ـ در اصل به معنى نخستين آبى است كه از چاه مى كشند و از ريشه هاى زمين خارج ميشود، و از همين رو به دست آوردن هر حقيقتى را از دلائل و شواهد مختلف استنباط مى گويند).
اين تعبير تنها مى تواند راجع به عالمان صادق باشد نه فرماندهان جنگى و نه امرا. به اين ترتيب مسلمانان را موظف مى كند كه در مسائل حسّاس و سرنوشت ساز به آگاهان و صاحبان امر مراجعه كنند.
در اينكه منظور از اولى الامر در ايجا چه كسانى هستند؟ باز در ميان مفسران گفتگو است، بعضى چنان كه گفته شد آن را به معنى اميران لشكر ـ مخصوصاً لشكريانى كه پيامبر در آن حضور نداشت ـ تفسير كرده اند و بعضى به معنى علماء و فقهاء، و بعضى به معنى خلفاى چهارگانه نخستين و بعضى به معنى اهل عقد و حل (سردمداران جامعه) و گروهى هم آن را به معنى امامان معصوم(عليهم السلام) دانسته اند.
از ميان اين پنج تفسير، تفسير آخر از همه مناسبت تر به نظر مى رسد; زيرا در ذيل آيه دو ويژگى براى اولى الامر ذكر شده كه نمى تواند درباره غير معصوم صادق باشد.
نخست اينكه بطور قاطع مى گويد: «اگر مراجعه به اولوالامر كنند، آنان كه از ريشه مسائل آگاه اند راهنمائيشان مى كنند» و ظاهراً اين تعبير آن است كه علم آنها هرگز آميخته به جهل و شك و خطا نيست، و اين در مورد غير معصومين صدق نمى كند.
ديگر اينكه وجود اولوالامر را نوعى فضل و رحمت الهى بر مى شمرد كه اطاعت آنها، مردم را از متابعت شيطان باز مى دارد: ( وَلَوْلا فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطانَ اِلاّ قليلا).
روشن است كه تنها متابعت و پيروى معصومين مى تواند انسان را از گمراهى و متابعت
شياطين به طور قطع باز دارد; چرا كه افراد غيرمعصوم ممكن است لغزش پيدا كنند و گرفتار خطا و گناه شوند و بازيچه دست شيطان گردند!
به همين دليل در احاديث متعدّدى كه از طرق اهل بيت(عليهم السلام) و اهل سنت به ما رسيده، اولى الامر در اين آيه به معنى امامان معصوم(عليهم السلام) تفسير شده است.
در حديثى مرحوم طبرسى در مجمع البيان از امام باقر(عليه السلام) نقل مى كند: « هُمُ الاَئِمَّةُ المَعْصُومُونَ»: «آنان، امامان معصوم اند». (3)
و در حديثى كه در تفسير عياشى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام) نقل شده مى خوانيم: « يَعْنى آلَ مُحَمَد، وُهُمُ الَّذينَ يَسْتَنْبِطُونَ مِنَ القُرآنِ وَ يَعْرِفُونَ الحَلالَ وَالحَرامَ وُهُمْ حُجَّةُ اللهِ عَلى خَلْقِهِ»: «منظور آل محمّداند(صلى الله عليه وآله) و آنها كسانى هستند كه از قرآن استنباط مى كنند و حلال و حرام را مى شناسند و آنها حجّت خدا بر خلق او هستند». (4) همچنين در حديث ديگرى در كمال الدين صدوق از امام باقر(عليه السلام)مى خوانيم: « وَمَنْ وَضَعَ وِلايَةَ اللهِ وَ اَهْلَ اِسْتِنْباطِ عِلْمِ اللهِ فى غَيْرِ اَهْلِ الصَفْوةِ مِنْ بُيُوتاتِ الاَنْبياءِ فَقَدْ خالَفَ اَمْرَ اللهِ!»: «كسى كه ولايت خدا و اهل استنباط علم الهى را در غير برگزيدگان از اهل بيت انبياء قرار دهد با اوامر الهى مخالفت كرده است». (5)
در مورد آيه دوم يعنى ( فَاسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ اِنْ كُنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ) كه در دو سوره قرآن مجيد (سوره نحل آيه 43 و سوره انبياء آيه 7)آمده است، به همگان دستور مى دهد امورى را كه نمى دانند از اهل ذكر سؤال كنند.
بدون شك، ذكر در اينجا به معنى آگاهى و اطلاع است، و اَهْل ذِكْر آگاهان و مطّلعان را به طور كلى شامل مى شود، به همين دليل به اين آيه در مورد مسأله تقليد، و رجوع جاهل به عالم استدلال شده است; ولى مصداق اتم و اكمل آن كسانى هستند كه علم آنها از علم پيامبر(صلى الله عليه وآله) و خدا سرچشمه مى گيرد، علم آنها علمى است خالى از خطا و اشتباه، علمى است توأم با مقام عصمت; به همين دليل اين آيه در مورد اهل بيت(عليهم السلام) و به امامان معصوم(عليهم السلام) تفسير شده است. از جمله در حديثى از امام على بن موسى الرضا(عليه السلام)مى خوانيم كه در پاسخ سؤال از آيه بالا فرمود: « نَحْنُ اَهْلُ الذِّكْرِ وَ نَحْنُ المَسْئولُون»: «اهل ذكر مائيم و از ما بايد سؤال كرد». (6)
قابل توجه اين است كه همين مطلب يا نزديك به آن از تفاسير دوازده گانه اهل سنّت نقل شده است (منظور از تفاسير دوازده گانه: تفسير ابو يوسف و ابن حجر و مقاتل بن سليمان و تفسير وكيع بن جراح و تفسير يوسف بن موسى القطان و تفسير قتاده و تفسير حرب الطائى و تفسير سدى و تفسير مجاهد و تفسير مقاتل بن حيان و تفسير ابى صالح، و تفسير محمد بن موسى شيرازى است).
در اين تفاسير از ابن عباس نقل شده است كه منظور از آيه « فَاَسْئَلُوا اَهْلَ الذِّكْرِ هُوَ مُحَمَدٌ و عَلىٌّ وَ فاطِمَةٌ وَالحَسَنُ و الحُسَيْنُ(عليهم السلام)هُمْ، اَهْلُ الذِكْرِ وَ الْعِلْمِ وَالْعَقْلِ وَالبَيانِ، وَ هُمْ اَهْلُ بَيْتِ النُبُوَّةِ ...»: «از آگاهان سؤال كنيد كه آنها محمّد و على و فاطمه و حسن و حسين(عليهما السلام) هستند، آنها اهل ذكر و علم و عقل و بيان و آنها اهل بيت نبوّت اند». (7)
كوتاه سخن اينكه: مفهوم آيه هر چند وسيع و گسترده است، ولى نمونه كامل و جامع آن در مورد امامان معصوم تصوّر مى شود كه علمشان خالى از خطا و هرگونه اشتباه است; و از اينجا روشن مى شود كه نزول آيه در مورد نشانه هاى انبياى پيشين و تورات و انجيل و سؤال از علماى يهود و نصارى با آن چه در معنى آيه گفته شد منافاتى ندارد.
يادآورى
همانگونه كه در بحث علمى مقام انبياء در جلد هفتم اين مجموعه آورديم، پيامبران الهى كه مأموريت هدايت انسان ها در تمام جنبه هاى مادى و معنوى را دارند و قلمرو مأموريتشان، جسم و جان و دنيا و آخرت است، بايد سهم بسيار بزرگى از علم و دانش داشته باشند تا بتوانند به خوبى اين مأموريت را انجام دهند.
ائمه معصومين(عليهم السلام) كه جانشينان پيامبراند نيز همين حكم را دارند، آنها بايد علم و دانشى در خور مأموريت عظيمشان داشته باشند تا مردم به آنها اعتماد كنند، و دين و آيين خود را در اختيار آنان بگذارند.
اين علم و دانش بايد خالى از خطا و نقص و اشتباه باشد و گرنه باعث جلب اعتماد مردم نمى شود و آنها به خود اجازه مى دهند كه پاره اى از نظرات خود را بر نظرات پيامبر و امام مقدّم بشمارند. به اين عنوان كه پيامبر و امام هم خطا مى كند و نبايد صد در صد تسليم او بود، پس اعتماد مطلق در گرو مقام عصمت آنها است.
قرآن مجيد در مورد پيشواى بنى اسرائيل طالوت مى فرمايد: ( اِنَّ اللهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِى الْعِلْمَ وَ الْجِسْمِ): «خدا او را بر شما برگزيده، و او را در دانش و توانايى جسمانى، فزونى بخشيده است.»(8)
به اين ترتيب در برابر بهانه جويان بنى اسرائيل، كه مى گفتند طالوت از يك خانواده فقير و ناشناخته و دستش از مال دنيا تهى است، خاطر نشان مى كند كه ركن اصلى حاكميت الهى علم و قدرت است كه خدا به او بهره كافى از آن داده است.
قرآن در مورد حضرت يوسف(عليه السلام) ـ هنگامى كه خود را شايسته عهده دار شدن بخشى از حكومت مصر يعنى اداره بيت المال معرفى مى كند ـ نيز روى مسأله علم و آگاهى و امانتدارى تكيه مى نمايد: ( قالَ اجْعَلْنى عَلى خَزائِنِ الاَرْضِ اِنّى حَفيظٌ عَليمٌ): «(يوسف) گفت: مرا سرپرست خزائن سرزمين (مصر) قرارده، كه من نگاهبانى آگاهم»(9)
حتى همانگونه كه در مورد علم انبياء گفتيم كه آنها حداقل بايد از بخشى از جهان غيب آگاه باشند تا بتوانند مأموريت خود را به خوبى انجام دهند، اين مطلب درباره امامان نيز صادق است.
مأموريت آنها نيز جهانى است، و بايد از اسرار جهان آگاه باشند، مأموريت آنها به گذشته و آينده پيوند خورده استو چگونه ممكن است از گذشته و آينده آگاه نباشند و مأموريت خود را به خوبى انجام دهند، و براى همه برنامه ريزى كنند؟
قلمرو مأموريت آنها ظاهر و باطن اجتماع، و درون و برون مردم را شامل مى شود. انجام اين امور مهم بدون آگاهى از علم غيب ممكن نيست. اين همان چيزى است كه در حديث امام صادق(عليه السلام) با تعبير بسيار جالبى آمده است كه فرمود: « مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللهَ يَحْتَجُّ بِعَبْد فى بِلادِهِ ثمَّ يَسْتُرُ عَنْهُ جَميعَ ما يَحْتاجُ اِلَيهْ فَقَدْ افْتَرى عَلَى اللهِ»: «كسى كه گمان كند كه خدا بنده اى را حجّت خويش در زمين قرار داده است، سپس تمام آنچه را او به آن نياز دارد از وى پنهان مى كند بر خدا افترا زده است»! (10)
آرى! آگاهى از اسرار نهان، در حال و گذشته و آينده در واقع ابزارى براى انجام مأموريت مهم هدايت انسان ها و حجّت الهى بودن است.
كوتاه سخن اينكه نخستين شرط براى تصدى مقام امامت، علم و آگاهى و دانش است نسبت به تمام معارف دينى، و نيازهاى مردم، و آن چه در امر تعليم و تربيت و هدايت و اداره جوامع انسانى لازم است; و بدون چنان علمى اين مسئوليت هرگز به انجام نمى رسد.
پی نوشتها :
1. سوره نساء، آيه 83.
2. سوره نحل، آيه 43 و سوره انبياء، آيه 7.
3. مجمع البيان، جلد 3، صفحه 82.
4. تفسير كنز الدقائق، جلد 3، صفحه 486.
5. همان مدرك، صفحه 486.
6. تفسير برهان، جلد 2، صفحه 369.
7. احقاق الحق، جلد 3، صفحه 482.
8. سوره بقره، آيه 247.
9. سوره يوسف، آيه55.
10.بصائر الدرجات مطابق نقل بحارالانوار، جلد 26، صفحه 137.