زندگي‌نامه پيامبران الهي/ حضرت موسي (عليه‌السلام)/ قسمت دوازدهم

در وادى تيه  

پس از اينكه بنى‌اسرائيل از اسارت فرعونيان نجات يافتند، موسى ماءمور شد تا آنها را به سرزمين مقدس و موعود، يعنى سرزمين شام و بيت‌المقدس كوچ دهد. درست معلوم نيست موسى و بنى‌اسرائيل چند شبانه روز در صحراى سينا بودند تا به نزديكى شهرهاى شام رسيدند.
بيشتر مفسران گفته‌اند: نخستين شهرى كه سر راه بنى‌اسرائيل قرار داشت، اريحا بود و بنى‌اسرائيل مجبور بودند كه با اهل آن شهر بجنگند تا آنجا را فتح نمايند و در آن شهر مردمانى قوى هيكل و نيرومند زندگى مى‌كردند كه عموماً گفته‌اند: (عمالقه) يعنى فرزندان عملاق بن لاوذ بن سام بن نوح بوده‌اند و در نقلى است كه آنها باقى‌ماندگان قوم عاد بودند كه عوج بن عناق در آنها بود.

موسى دوازده نفر يعنى از هر تيره‌اى از اسباط بنى‌اسرائيل يك نفر را انتخاب كرد و آنها را پيشاپيش بنى‌اسرائيل فرستاد تا به شهر رفته و از اوضاع مردم شهر اطلاعاتى كسب نموده و به موسى گزارش دهند. اين دوازده نفر به نزديك شهر اريحا آمده و مردمان قوى هيكل و نيرومندى را ديدند و چيزهاى عجيبى مشاهده كردند.¹ اينان به نزد حضرت موسى بازگشتند و آنچه را ديده بودند، به اطلاع آن حضرت رساندند. موسى به آنها فرمود: آنچه را ديده‌ايد به ديگران نگوييد و به جز دو نفر از آنها كه يكى يوشع بن نون و ديگرى كالب بن يوفنا بود، آن ده نفر ديگر آنچه را ديده بودند، به بنى‌اسرائيل گفتند و اين خبر ميان آنها شايع شد و ترس و وحشت آنها را گرفت و با خود گفتند: اگر ما به جنگ اينها برويم، زنانمان را اسير و اموالمان را به غنيمت خواهند برد، از اين‌ رو خويشان خود را از رفتن به اريحا و جنگ با عمالقه ترساندند و تصميم گرفتند به سوى مصر بازگردند و به گفته‌ي ثعلبى صداها را به گريه بلند كردند و گفتند: اى كاش در سرزمين مصر بوديم يا در اين سرزمين بميريم و به اين شهر نرويم.

يوشع بن نون كه از سبط بنيامين بود - با كالب بن يوفنا كه از سبط يهودا بود و از دل به موسى ايمان آورده و فرمانبردار حق بودند، هر چه خواستند آنها را آرام كنند و وحشت را از دلشان بيرون ببرند، موثر واقع نشد. خداى تعالى از قول آن دو نفر حكايت مى‌كند كه به آنها گفتند: اى مردم! نترسيد و به سوى دروازه‌ي شهر حركت كنيد كه چون داخل شويد پيروز خواهيد شد.²
چون خدا وعده‌ي پيروزى شما را داده است، به وعده‌ي خويش وفا خواهد كرد و ما اين مردم را ديده‌ايم. اينان اگر چه از نظر جسم نيرومند هستند، اما از نظر روحيه ضعيف و ناتوان‌اند.
اما بنى‌اسرائيل به سخن آن دو گوش نداده و حتى خواستند به دليل پافشارى آن دو را سنگسار كنند و از آن سو به نزد موسى آمدند و گفتند: در اين شهر مردمانى جبار (و نيرومند) هستند و تا وقتى آنها در اين شهر وجود دارند، ما هرگز داخل آن نخواهيم شد³ و به دنبال آن جمله‌اى گفتند كه حكايت از بى‌شرمى و بى‌ايمانى گويندگان آن مى‌كرد و آن جمله اين بود كه گفتند: تو با پروردگارت برويد و با آنها بجنگيد و ما اينجا نشسته‌ايم!⁴
منظورشان اين بود كه تو با كمك خداى خودت برويد و جنگ كنيد و چون جباران را كشتيد و شهر را فتح كرديد و ديگر هيچ مانعى نبود، به ما اطلاع دهيد تا ما با خيال راحت وارد شهر شويم و از نعمت‌هاى آن بهره‌مند گرديم.

ناگفته پيداست كه اين گفتار نا به جا و اظهار ضعف تا چه حد روح باصفاى موسى را آزرده و چه اندازه قلب پاك آن بزرگوار را افسرده و ناراحت كرد. مردمى كه هيچ چيز نداشتند و فرعون ستمكار آن‌چنان آنها را به اسارت خود درآورده بود كه رمقى براى آنان به جاى نگذاشته بود و حق هيچ‌گونه اظهار وجودى در برابرش نداشتند، و اين پيغمبر بزرگوار با آن همه تلاش و با آوردن آن همه معجزات و آيات الهى، قدرت فرعون را در هم شكسته و خداى تعالى آن جبار ستمگر را نابود كرده و اينها را از زير بار آن همه ذلت و خوارى نجات داده، اكنون با كمال وقاحت مانند افراد بيگانه‌اى كه هيچ‌گونه سابقه‌اى با موسى و پروردگار او ندارند، به او مى‌گويند: تو با پروردگارت برويد و جنگ كنيد و ما اينجا نشسته‌ايم!⁵
شايد همان خوى‌ها و تحمل ستم‌ها سبب اين سخن ناهنجار شد، زبرا ملتى كه قرن‌ها زير بار ظلم و بيدادگرى زندگى كرده و روح شهامت و شجاعت در آنها كشته شده باشد، از شنيدن اسم جنگ هم وحشت مى‌كند و به قول بعضى چنان به ذلّت و پستى خو گرفته‌اند كه از تحمل ذلّت لذت مى‌برند.

موسى در چنين وضعى چه مى‌توانست انجام دهد جز آنكه به درگاه خداى تعالى و تكيه‌گاه هميشگى خود پناه برد و رفع اين مشكل را از او بخواهد و جز آنكه در برابر اين جسارت و اظهار ضعف مردم، حكم آنها را از خداى خود درخواست كند. موسى به درگاه الهى رو كرد و گفت: پروردگارا! تو خود مى‌دانى كه من جز خود و برادرم اختياردار كسى نيستم و كسى را ندارم. پس ميان من و اين قوم تبهكار حكم كن.⁶
خداى تعال نيز دعاى موسى را مستجاب كرد و به كيفر آن بى‌ادبى كه كرده بودند، ديدار آن شهر را بر آن مردم حرام كرد و به موسى فرمود: اين شهر تا چهل سال بر اينها حرام است كه در اين سرزمين سرگردان شوند و غم اين مردم تبهكار را مخور و آنها را به حال خود واگذار.⁷

از آن روز به بعد، چنانكه خداى تعالى فرموده بود، چهل سال تمام در آن قسمت از بيابان سرگردان شدند و هر روز صبح كه از خواب برمى‌خاستند تا شب راه مى‌رفتند، ولى روز ديگر خود را در همان جاى ديروز مشاهد مى‌كردند.
در طول اين مدت همه‌ي آنها مردند و نسل جديدى پيدا شد و طبق گفته‌ي مشهور، موسى و هارون نيز از دنيا رفتند و پس از گذشتن چهل سال، يوشع بن نون كه پس از موسى به نبوت رسيد، فرزندان آنها را با خود به شهر اريحا برد.
سر اين داستان چنانكه ابن خلدون و برخى از مفسران گفته‌اند آن بود كه آن مردم بزدل و كم‌دركى كه به پستى و ذلت خو گرفته بودند، شايسته‌ي استقلال و عزت نبودند و خداى تعالى خواست تا اين نسل زبون در آن مدت چهل سال از بين بروند و نسل جديدى كه روح آزادى داشتند و ذلت اسارت و بندگى را نديده بودند و از جنگ با مردم اريحا باكى نداشتند از آنها به وجود آيد و زير سايه‌ي شمشير و جنگ، استقلال خود را بازيابند.

منّ و سَلوى و نعمت‌هاى ديگر  

بنى‌اسرائيل با زندگى بيابان و صحراى سينا ماءنوس نبودند، هم‌چنين بر اثر نافرمانى موسى به سرگردانى هم مبتلا شدند، اما قهراً براى ادامه‌ي زندگى احتياج به آب و خوراك و پوشش و سايه داشتند، و از نداشتن وسايل زندگى رنج مى‌بردند. اگر چه خود سبب اين بدبختى و رنج شده بودند و بر اثر نافرمانى خدا به عذاب سرگردانى مبتلا گرديدند، اما خداى تعالى در آنجا نيز نيازمندى‌هايشان را برطرف كرد و نعمت‌هاى خود را بر آنها فرود آورد.
در سوره‌ي بقره ضمن برشمردن نعمت‌هايى كه خداوند به بنى‌اسرائيل عطا فرموده، يهود را مخاطب ساخته و مى‌گويد: و ابر را سايه‌بان شما كرديم و منّ و سلوى⁸ براى شما فرستاديم و به شما گفتيم از نعمت‌هاى پاكيزه‌اى كه روزى شما كرده‌ايم بخوريد. و اينان در اين جسارت و نافرمانى موسى به ما ستم نكردند، بلكه به خودشان ستم كردند.⁹ كه سبب چهل سال سرگردانى و رنج و زحمت زندگى بيابان گرديدند.

در دو آيه‌ي بعد از آن مى‌گويد: و هنگامى كه موسى براى قوم خود آب مى‌خواست ما به او گفتيم عصاى خود را به اين سنگ بزن كه ناگاه دوازده چشمه از آن سنگ بشكافت كه هر گروه (از اسباط دوازده‌گانه‌ي بنى‌اسرائيل) آبشخور (چشمه) مخصوص خود را مى‌دانست.¹⁰
به اين ترتيب خداى تعالى ابر را به صورت سايه‌بانى براى آنها فرستاد تا از سوزش گرماى خورشيد آسوده باشند و دوازده چشمه‌ي آب از دل سنگ براى آنها بيرون آورد تا از تشنگى هلاك نشوند، منّ و سلوى به آنها عطا فرمود تا از گرسنگى نميرند.

منّ و سلوى چه بود؟  

درباره معناى منّ و سلوى سخنان گوناگونى گفته‌اند. بعضى آن دو را به معناى لغوى آن گرفته و از ماده‌ي منت به نعمت و تسلى به معناى تسليت و دلدارى دادن دانسته و گفته‌اند: هر دوى آنها اشاره به نعمت‌هايى است كه خداوند در صحراى تيه به بنى‌اسرائيل عطا فرموده و آن دو در حقيقت يك چيز است و اينكه نامش را منّ گذاشته به سبب امتنان و نعمت بخشى بر آنهاست. و سلوى موجب دلدارى و تسليت آنها بوده است.

برخى هم آن دو را اسم عَلَم دانسته و براى آنها معانى مختلفى ذكر كرده‌اند:
مجاهد درباره‌ي منّ گفته: چيزى بوده مانند صمغ كه بر روى درختان مى‌ريخته و مزه‌ي آن شيرين بوده است.
ضحاك گفته: ترنجبين بوده است.
وهب گفته: نان‌هاى نازك بوده است.
سدّى گويد: عسل بوده كه شب‌ها بر روى درختان مى‌ريخته است.
عكرمه گويد: چيزى مانند ربّ غليظ بوده است.
از تورات نقل شده كه چيزى مانند تخم گشنيز بوده كه شب‌ها در آن صحرا مى‌ريخته و بنى‌اسرائيل آنرا جمع مى‌كردند و مى‌كوبيده‌اند و از آن گردهايى مى‌ساخته‌اند كه طعم نان روغنى داشته است. برخى هم احتمال داده‌اند منظور عسل‌هاى طبيعى بوده كه در كوه‌ها و سنگلاخ‌ها‌ي آن سرزمين وجود داشته است.

درباره‌ي سلوى نيز برخى گفته‌اند: معناى آن عسل است، ولى بيشتر آنرا نوعى پرنده شبيه به سمانى و كبك دانسته‌اند.
بعضى گفته‌اند: پرنده‌هايى شبيه به كبوتر بودند كه باد آنها را براى ايشان مى‌آورد و قول ديگرى كه ثعلبى نقل كرده آن است كه آنها نوعى پرنده بودند كه در آن صحرا به زمين نزديك مى‌شدند و بنى‌اسرائيل با دست آنها را مى‌گرفتند.¹¹
تاءييد اين قول، گفتارى است كه از تفسير عهدين نقل شده كه در آنجا نوشته است: بدانكه سلوى از آفريقا به طور زياد حركت كرده به شمال مى‌روند كه در جزيره‌ي كاپرى 16000 در يك فصل از آنها صيد نمودند، اين مرغ از راه درياى قلزم آمده، خليج عقبه و سوئز را قطع نموده و در شبه جزيره‌ي سينا داخل مى‌شود و چون پرواز نمايد، غالباً نزديك زمين است.

به اين ترتيب مى‌توان گفت كه اين دو نعمت را كه خداوند تعالى در سوره‌ي بقره در ضمن نعمت‌هاى ديگر بنى‌اسرائيل ذكر فرموده، صورت طبيعى داشته است و مانند چشمه‌هاى دوازده‌گانه‌اى كه از سنگ بيرون مى‌آمد، جنبه‌ي اعجاز داشته و چيزهايى بوده كه از آسمان بر آنها فرود مى‌آمده و آنان نيز به جاى غذا از آن استفاده مى‌كرده‌اند.
مدتى بر اين منوال گذشت و بنى‌اسرائيل از نعمت من و سلوى براى غذاى خود استفاده مى‌كردند، ولى به علت اينكه غذاى يكنواخت آنها را خسته كرد يا از روى ناسپاسى و بهانه‌جويى كه شيوه‌‌ي آنها بود خوراك‌هاى ديگرى از موسى خواستند و به او گفتند: ما هرگز حاضر نيستيم به يك نوع غذا اكتفا كنيم. از پروردگار خود بخواه كه از گياهان زمين مانند خيار و گندم (يا سير) و عدس و پياز براى ما بروياند.¹²
موسى در پاسخشان فرمود: آيا غذاى پست‌تر را با بهتر عوض مى‌كنيد.¹³ ظاهراً منظور آن حضرت اين بود كه مى‌خواهيد چيزى را كه از نظر موادغذايى و خوراك بهتر، كامل‌تر و لذيذتر است با آنچه پست‌تر است عوض كنيد! سپس فرمود براى تهيه‌ي اين چيزهايى كه خواستيد بايد داخل شهر شويد كه در آنجا خواسته‌هاى شما موجود است.¹⁴ ديگر بايد تنبلى را كنار گذارده و هر چيز را از راه دعا از خدا نخواهيد.