سفر مجازي به مسجد جامع اموي

مسجد جامع اموی: یکی بزرگترین و زیباترین مساجد شهر دمشق است که در نزدیکی بارگاه حضرت رقیه (سلام الله عليها) و بازار حمیدیه قرار دارد. با گذر از بازار حمیدیه که خود نیز بخشی از بقایای ارگ قدیم دمشق است، به مسجد جامع اموی می‌رسیم. قدمت و سابقه‌ي اين مسجد به دوران هزار و چهارصد ساله اسلامى محدود نمى‌شود بلكه ريشه و بنيانى ديرينه، به بلنداى چهار هزار سال در تاريخ بشريت داشته و در حقيقت بيانگر سير و تاريخچه‌ي تحول و دگرگونى اديان و مذاهب است.

تاريخچه مسجد اموي
مكان اين مسجد در چهار هزار سال پيش معبد آتش پرستان بوده و خداى آنان يعنى آذر مورد پرستش قرار مى‌گرفته است.
پس از يونانى‌ها، روميان با حضور و سلطه بر اين سرزمين، اين معبد را توسعه داده و آن را به محل عبادت خداى خويش ژوپيتر تغيير دادند. با گسترش مسيحيت در جهان و به ويژه در شام، قسمت كوچكى از معبد ژوپيتر به كنيسه تبديل گشت كه به نام قديس يوحنا يا مارى يوحنا خوانده مى‌شد. سرانجام در سال هفده هجرى با فتح دمشق به وسيله مسلمانان، اين آتشكده و بتكده به مسجد و محل عبادت ذات باريتعالى و خداى واحد تبديل گشت كه البته نيمى از آن بر اساس مصالحى كه صورت پذيرفته بود همچنان بصورت كليسا باقى ماند. مساحت اوليه‌ي آن بر اساس آنچه كه ابن جبير نقل كرده است از شرق به غرب يعنى در طول دويست قدم (حدود 150 متر) و از سمت جنوب به شمال يعنى در عرض ‍ 135 قدم (حدود صد متر ) بوده و در مجموع به پانزده هزار متر مربع مى‌رسيده است.
هنگامى كه دمشق به وسيله‌ي سپاه اسلام فتح شد، كليساهاى فراوانى در اين شهر بود كه بعضى از آنها طبق معاهده‌ي صلح در مقابل نيمى از كليساى اصلى شهر در دست مسيحيان ماند و مسلمانان نيمه‌ي مذكور را تبديل به مسجد كرده و در آن به نماز مى‌پرداختند كه بعدها جامع اموى بجاى آن ساخته شد. مسيحيان كه نسبت به دين جديد با بى اعتنايى مى‌نگريستند با ايجاد سر و صداى عمدى در مراسم خود از جمله صداى مهيب ناقوس به هنگام اقامه نماز جماعت، خواندن سرودها با صداى بلند، نسبت به عبادت مسلمانان مزاحمت فراهم مى‌كردند.
وقتى معاويه بن ابى سفيان در شام ولايت و حكومت يافت، تصميم به الحاق نيمه‌ي باقيمانده از كنيسه به مسجد نمود ولى مسيحيان نپذيرفتند؛ پس ‍ از وى عبدالملك بن مروان مال فراوانى به آنان داد تا اجازه دهند اين قسمت نيز به مسجد ملحق شود، ولى ايشان نپذيرفتند؛ تا اينكه وليد بن عبدالملك كه مردى شجاع و جسور بود مال فراوانى به مسيحيان داد و حتى گفت اگر نپذيرفتند، كنيسه باب توما را كه با زور و اين قسمت را با صلح گرفتيم ، به جاى آن تخريب خواهم كرد. (آن كليسا بزرگتر از كليساى داخل شهر يعنى مكان مسجد اموى بود) لذا مسيحيان راضى شدند كه نيمه‌ي باقيمانده نيز به مسجد اضافه شود. مسجد جامع اموى يكى از معجزات هنر معمارى اسلامى و رومى است، زيرا در ساخت آن از مهندسان رومى نيز كمك گرفته شد. وليد در ابتدا طرح بناى آن را به روم فرستاد و دوازده هزار نفر از معماران و مهندسان آن سرزمين را براى ساخت آن به دمشق دعوت كرد. عمليات بناى آن از سال 86 هجرى آغاز و بهترين زينت‌ها و سنگهاى مرمر براى تزئين آن بكار رفته است.
بر فراز شبستان مسجد، گنبدى به نام نسر يا عقاب ساخت و ستونهايى در زير آن قرار داد و آن را با طلا و جواهر و پوششهاى حرير مزين كرد. محراب مسجد را با جواهر قنديلهاى طلا و نقره، و معرقهاى زيبا و زنجيرهاى طلا آراست.

قابل گفتن است كه بناى مسجد در دوران وليد بن عبدالملك هفت سال طول كشيد ولى نيمه تمام ماند و بقيه‌ي قسمتهاى آن را سليمان بن عبدالملك تمام كرد. در طول قرون مختلف تعميرات و توسعه‌هايى در آن انجام شده و همچنين بر اثر چندين آتش سوزى ، بسيارى از قسمتهاى آن در آتش سوخته است كه به شرح آن مى‌پردازيم.
اكنون جامع اموى پس از مختصر تعميراتى كه در اواخر حكمرانى مماليك يعنى تا قرن هشتم در آن صورت گرفته به همان حال باقيمانده است. صحن حياط به كلى از سنگهاى دوران مماليك بوده و ديواره‌ها نيز از سنگ‌هاى بسيار بزرگ است. نيمى از ديوارهاى شمالى، شرقى و غربى از كليسا و معبد باقيمانده از دوران قبل از اسلام است و نيمه‌ي فوقانى ديواره‌ها در دوره‌ي وليد و دوره‌هاى بعد اضافه شده است كه تفاوت سنگ‌هاى آن مشخص است. وليد ديواره‌ها را مسقف نموده و ديواره‌هاى شرقى و شمالى و غربى را با ستونهاى سنگى بصورت كنگره اى بر زير سقف هاى مذبور قرار داده است. در دوره مماليك سقف ديوارهاى غربى با نقاشيهايى به رنگ طلائى كه به آن فسيفا مى‌گفته‌اند تزئين گرديد. متاسفانه فسيفا بيشتر سقف‌ها به مرور تخريب شده و اكنون اثرى از آنها نيست.
در صحن سه قبه و گنبد كوچك ساخته شده است.

قبه المال  
اين قبه در سال 172 هجرى به وسيله‌ي امير دمشق فضل بن صالح بن على العباس پسر عموى منصور عباسى ساخته شد و چون اموال و ذخائر مسجد در آن نگهدارى مى‌شد به قبه المال معروف گرديد.





قبه الغواره  
اين قبه در وسط صحن قرار دارد و در 369 هجرى ساخته شد. در زلزله سال 1173 هجرى تخريب گرديد و عثمان پاشا به سال 1182 هجرى آن را بازسازى كرد. اين گنبد كوچك بر شش ستون از سنگ مرمر قرار دارد.
قبه ياد شده به صخره قربان نيز معروف بوده است. گويند حضرت هابيل قربانى خويش را كه گوسفندى بود بر اين صخره قرار داد چون مورد قبول حق قرار گرفت به وسيله آتش سوخت و قربانى قابيل كه گندم بود پذيرفته نشد و به همان حال باقى ماند لذا به برادرش حسادت ورزيد و او را در كوه قاسيون به قتل رسانيد. از آن روز اين مكان به صخره قربان معروف شد.



قبه الساعات  
اين قبه در شرق صحن اموى و كنار باب الساعات قرار دارد كه در قرن پنجم هجرى ساخته شده و محل استقرار ساعت مسجد بوده است.





قبه النسر يا عقاب  
يكى از بزرگترين بناهاى فوقانى مسجد اموى است كه بر فراز شبستان قرار داشته و از سنگ مرمر مى‌باشد.

ابواب مسجد اموى  
از هنگام بناى مسجد براى ورود و خروج در چهار سمت آن دربهايى قرار داده شد كه عبارت بودند از:
باب الزياده 
در سمت ديوار قبله و جنوب مسجد بوده كه در دوره‌ي عثمانى به باب العنبرانيين و بعدها نيز به باب القوافين مشهور شد.
باب جيرون 
در شرق مسجد و از بزرگترين دربهاى آن بوده است. اين درب بعدها به باب الساعات معروف گشت و باب الكلاسه و باب اللبادين نيز به آن گفته مى‌شد. در كنار آن رأس الحسين (عليه السلام) قرار دارد.
باب الناطفين 
در سمت شمال مسجد بوده و به باب الفراديس و باب العماره نيز معروف گشته است.

مأذنه ها و مناره‌هاى جامع اموى  
اين مسجد داراى سه مأذنه بزرگ است كه از سنگ و بصورت مربع ساخته شده و در سمت شمال ، جنوب غربى و جنوب شرقى قرار گرفته‌اند.
مناره شرقى 
اين مأذنه به مناره البيضاء و مناره عيسى معروف است. گويند در آخرالزمان حضرت عيسى (عليه السلام) بر اين مناره فرود خواهد آمد.
مناره شمالي
اين مأذنه به العروس مشهور است. آن را بدين جهت مناره‌ي عروس ‍ گفته‌اند كه در زمانهاى قديم، مردم به هنگام اجراى مراسم عروسى و جشن‌ها، با نصب چراغ و آويزان كردن دستمال‌ها و پارچه‌هاى رنگارنگ آن را تزئين مى‌كرده اند و معتقد بودند اين عمل باعث بركت خواهد شد.
مناره غربى
به ماذنه آق باى معروف است.

آثار و مقام انبياء در جامع اموى  
مقام حضرت هود (عليه السلام) 
اين مكان در سمت چپ مقام رأس يحيى يعنى در مقابل ستون چهارم در ديوار قبله از سمت شرق شبستان قرار دارد و بر سنگ ديوار قبله، به خطى زيبا در زمينه سبز نوشته شده است : هذا مقام هود النبى (عليه السلام) در اين مكان كتيبه‌اى در دوران وليد يافت شد كه وقتى ترجمه كردند پند و اندرزهايى از حضرت هود بوده است.
مقام حضرت خضر (عليه السلام) 
گويند حضرت خضر نبى (عليه السلام) در مسجد اموى همواره نماز مى‌گذاشته است. مكان نماز ايشان در سمت شرقى قبله (جنوب شرقى) نزديك مناره‌ي شرقى بوده است. اكنون نزديك به محراب اصلى مسجد و به موازات مقام هود بر ديوار قبله عنوان هذا مقام خضر النبى بر تابلويى سبز ديده مى‌شود.
مكان نزول حضرت عيسى (عليه السلام) 
مسلم از اوس بن اوس و از رسول خدا (صلى الله عليه و آله) نقل كرده است كه حضرت عيسى بن مريم، كنار مناره شرقى دمشق يعنى جامع اموى نزول خواهد كرد و كنار آن مناره، قطعه سنگى كه حضرت موسى در كوه طور با عصاى خود بر آن زد و دوازده چشمه جارى شده وجود دارد.
مقام و محل دفن سر حضرت يحيى (عليه السلام) 
حضرت يحيى (عليه السلام) به قدرت الهى از پدر و مادر پيرى كه اميد به فرزند نداشتند بدنيا آمد. خداوند يحيى را در كودكى علم و حكمت عنايت فرمود " و آتَيناهُ الْحُكمَ صَبيَاً ". وى از دوران جوانى با عفت و با تقوى بود، همواره در مسجد الاقصى به عبادت و رياضت مشغول و از اختلاط با اهل دنيا پرهيز مى‌كرد. او به هنگام بعثت عيسى عليه السلام نبوت ايشان را شهادت داد و در همين دوران بود كه به دستور پادشاه بنى اسرائيل به قتل رسيد.

شبستان جامع اموى  
شبستان مسجد داراى بيست ستون در سمت شرق و بيست ستون در سمت غرب بوده و چهار ستون اصلى و بزرگ به ابعاد 2*3 متر در وسط آن قرار دارد كه پايه هاى گنبد بزرگ مسجد يعنى قبه النسر مى‌باشد. ارتفاع داخلى اين گنبد بيش از سى متر بوده و تماما از سنگ و با گچ سفيد تزئين و بازسازى شده است. بر روى چهل ستون مذكور، چهل ستون كوچك ديگر قرار دارد. اين ستونها بصورت هلالى شكل هستند كه سقف مسجد « كه شايد بتوان گفت بلندترين سقف موجود در ميان مساجد جهان است » را نگه داشته‌اند.

محرابهاى چهارگانه  
در شبستان مسجد اموى چهار محراب قرار دارد كه هر يك مخصوص يكى از فرق چهار گانه اهل سنت است. يكى از آنها در وسط دو محراب ديگر در سمت راست آن و محرابى نيز در سمت چپ آن قرار دارد. محراب وسط كه اصلى و بزرگتر از بقيه است مخصوص مالكى‌ها است. محراب‌هاى سمت راست از حنفى‌ها و حنبلى‌ها و محراب سمت چپ نيز از آن شافعى‌ها است. در عصر مماليك در هر چهار محراب نماز مى‌گذاشته‌اند.

محل غسل تعميد مسيحيان
همانگونه كه در شرح تاريخ جامع اموى گفته شد نيمى از جامع كنونى اموى (نيمه شرقى) كليسا بود و سپس به وسيله‌ي وليد به نيمه‌ي ديگر آن الحاق و كليساى مذكور تخريب شد. در اين نيمه و كنار درب ورودى شرقى شبستان به فاصله بيست مترى، بقاياى استوانه و چاهى است كه گويند مسيحيان فرزندان خود را در آن غسل تعميد مى‌داده‌اند. اين مكان در نزد آنان از ارزش خاصى برخوردار بوده است. اكنون اين چاه و استوانه‌هاى آن كه از مرمر ساخته شده موجود بود ولى چاه آن پوشيده شده است.

مقام راءس الحسين (عليه السلام) 
هنگامى كه كاروان اسرا و سرهاى بريده شهداء به سمت دمشق در حركت بود، سر مبارك امام حسين (عليه السلام) در پايان همه سرها و مقابل زنان و اهل بيت حركت داده مى‌شد. آنگاه به فرمان يزيد سر مبارك را از مجلس ‍ بيرون برده و به همراه ساير سرهاى شهدا سه روز بر باب القصر آويزان كردند. پس از آن مدت، سر مبارك امام حسين (عليه السلام) را پائين آورده و در گوشه شمال شرقى مسجد در اطاقكى دادند. اين سر چند روز در اين مكان قرار داشت. بعدها در آنجا بقعه‌اى به يادبود اين حادثه غم انگيز ساختند كه به رأس الحسين (عليه السلام) مشهور شد.
اين مكان پس از محراب و مسجد امام زين العابدين (عليه السلام) در داخل اطاقى به ابعاد 3*4 متر قرار دارد و در جدار داخلى گنبد آن اسامى ائمه نقش بسته است. در داخل شبستان مقام امام سجاد (عليه السلام) محفظه‌اى از نقره و بسيار كوچك به اندازه‌ي سر يك انسان در داخل ديوار به ياد محل قرار دادن سر مبارك حضرت، جاسازى شده است. در سمت چپ اين محفظه‌ي نقره‌اى، شبستان و يا اطاقى كه از آن ياد كرديم به وسيله‌ي درى آهنين جدا مى‌شود. در سمت چپ آن ضريحى كوچك از نقره و بصورت مستطيل با ابعاد 5/1*1 متر مى‌باشد. داخل اين مكان يا ضريح، پايه‌اى مستقر شده و بالاى آن چيزى به شكل سر با پوشش قرمز رنگ كه گويا از چوب و يا سنگ ساخته اند قرار داده شده است.