تفسير موضوعي قرآن كريم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
اعجاز (مقدمه):
بدون شک هیچ ادّعایى را بدون دلیل نمى توان پذیرفت مخصوصاً دعوى بسیار مهمّى همچون دعوى نبوّت، به خصوص این که در طول تاریخ افراد زیادى را مى شناسیم که به دروغ مدّعى سفارت و نبوّت از سوى پروردگار و مأموریت براى هدایت خلق شدند و هدفشان این بود که مردم ساده لوح را اغفال کرده، براى رسیدن به مقاصد پلید خود و تأمین خواسته هاى نامشروع، ادّعاى رسالت از سوى خداوند بزرگ کردند و گاه افراد ناآگاه را نیز به دنبال خود کشاندند.
بنابراین لازم است معیارهایى براى شناخت پیامبران راستین از مدّعیان دروغین پیدا کنیم. پس از دقّت و مطالعه در این زمینه، به چهار طریق دست مى یابیم:
1- اعجاز، یعنى انجام امور خارق العاده اى که از توانایى بشر بیرون است و توأم با دعوى نبوّت مى باشد .
2- مطالعه محتواى دعوت آنها که گاه به تنهایى مى تواند دلیل صدق و راستى آنان باشد و چه بسا که اعتماد بر این طریق، بیش از معجزات براى اندیشمندان دلچسب و اطمینان بخش شود.
3- ملاحظه قرائن مختلف پیرامون مدّعى نبوّت و سوابق و حالات و محیط او و کسانى که به وى ایمان آورده اند و وسائلى که براى نشر دعوت خود از آنهااستفاده کرده و مانند آن.
بسیار مى شود که مجموعه این قرائن بدون نیاز به دلیل دیگرى ، ایمان به رسالت و صدق دعوى او را همراه مى آورد.
4- شناسایى از طریق اخبار و معرّفى پیامبران گذشته، یعنى آنهائى که وضع و موقعیتشان در مسأله نبوّت روشن و تثبیت شده است، اخبار آنها نسبت به آیندگان مى تواند راه گشا باشد.
به هر حال آنچه مسلّم است این است که هیچ ادّعایى را بدون دلیل کافى نمى توان پذیرفت و قرآن مجید کراراً کسانى را که سخنى بى دلیل مى گویند و یا از چیزى بى دلیل و بدون علم پیروى مى کنند ملامت و سرزنش کرده است.
مسلّماً چنین اشخاصى در خور هرگونه ملامت و سرزنش هستند و به گفته بعضى از فلاسفه: «هرکس سخنى را بدون دلیل پذیرا شود، شایسته نام انسانیّت نیست.»
قرآن مجید در یک جا چنین اشخاصى را گمراه ترین مردم شمرده است و مى گوید: (وَ مَنْ اَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدىً مِّنَ اللهِ): «و چه کسى گمراهتر است از آن کس که پیروى هواى نفس خویش کرده و هیچ هدایت الهى را نپذیرفته؟!».(1)
در جاى دیگر، به کسانى که در مورد توحید یا نبوّت، یا امورى شبیه آن ادّعاهایى داشتند، با صراحت مى گوید: (هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ): «اگر راست مى گویید، دلیل خود را (بر این موضوع) بیاورید!»(2)(وَ لاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ): «از آنچه به آن آگاهى ندارى، پیروى مکن»(3)
و بالاخره کسانى را که بدون علم سخنى مى گویند، دروغگو و مفترى و ظالم ترین افراد شمرده است، مى فرماید: (فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللهِ کَذِباً لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ): «پس چه کسى ستمکارتر است از آن کس که بر خدا دروغ مى بندد تا از روى جهل، مردم را گمراه سازد؟!» (4)
با این اشاره به سراغ هریک از این طرق چهارگانه مى رویم و از مسأله اعجاز شروع مى کنیم.
ولى باید توجّه داشت که قرآن از این مسأله تعبیر به اعجاز یا معجزه نمى کند بلکه عمدتاً از سه تعبیر دیگر استفاده کرده است: «آیه» و «بینّه» و «برهان» اکنون با هم به آیات زیر گوش جان مى سپاریم:
1- (قَالَ إِنْ کُنتَ جِئْتَ بِآیَةٍ فَأْتِ بِهَا إِنْ کُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ ـ فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ مُّبِینٌ ـ وَنَزَعَ یَدَهُ فَإِذَا هِیَ بَیْضَاءُ لِلنَّاظِرِینَ)(5)
2- (وَرَسُولاً إِلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِّنْ رَّبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِّنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللهِ وَأُبْرَءُ الاَْکْمَهَ وَالاَْبْرَصَ وَأُحْىِ الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللهِ وَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لاَیَةً لَّکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُّؤْمِنینَ)(6)
3- (وَقَالُوا مَهْمَا تَأْتِنَا بِهِ مِنْ آیَةٍ لِّتَسْحَرَنَا بِهَا فَمَا نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ ـ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ وَالْجَرَادَ وَالْقُمَّلَ وَالضَّفَادِعَ وَالدَّمَ آیَاتٍ مُّفَصَّلاَتٍ فَاسْتَکْبَرُوا وَکَانُوا قَوْماً مُّجْرِمِینَ)(7)
4- (وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحاً قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللهَ مَا لَکُمْ مِّنْ إِلَه غَیْرُهُ قَدْ جَاءَتْکُمْ بَیِّنَةٌ مِّنْ رَّبِّکُمْ هَذِهِ نَاقَةُ اللهِ لَکُمْ آیَةً)(8)
5- (قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِّنْ رَّبِّی وَآتَانِی رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ أَنُلْزِمُکُمُوهَا وَأَنْتُمْ لَهَا کَارِهُونَ )(9)
6- (وَأَنْ أَلْقِ عَصَاکَ...ـ اُسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضَاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ وَاضْمُمْ إِلَیْکَ جَنَاحَکَ مِنَ الرَّهْبِ فَذَانِکَ بُرْهَانَانِ مِنْ رَّبِّکَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَائِهِ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْماً فَاسِقِینَ)(10)
7- (قُلْ لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الاِْنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً )(11)
ترجمه
1- «(فرعون) گفت: "اگر نشانه اى آورده اى، نشان بده اگر از راستگویانى" ـ (موسى) عصاى خود را افکند، ناگهان اژدهاى آشکارى شد و دست خود را (از گریبان) بیرون آورد، سفید و نورانى براى بینندگان بود.»
2- «و به سوى بنى اسرائیل فرستاده خواهد شد (تا به آنها بگوید:) من نشانه اى از طرف پروردگار شما برایتان آورده ام، من از گِل، چیزى به شکل پرنده مى سازم سپس در آن مى دمم و به اذن خدا، پرنده اى مى گردد. و به اذن خدا کور مادر زاد و مبتلا به بیمارى پیسى را بهبودى مى بخشم و مردگان را به اذن خدا زنده مى کنم و به شما خبر مى دهم از آنچه مى خورید و آنچه را در خانه هاى خود ذخیره مى کنید، به یقین در این (معجزات)، نشانه اى براى شمااست اگر ایمان داشته باشید.»
3- «و گفتند:" هر زمان نشانه و معجزه اى براى ما بیاورى که با آن سحرمان کنى، ما به تو ایمان نمى آوریم." ـ سپس (بلاها را پشت سر هم بر آنها نازل کردیم:) طوفان و ملخ و آفت گیاهى و قورباغه ها و خون را ـ که نشانه هایى از هم جدا بودند ـ بر آنها فرستادیم، ولى (باز بیدار نشدند، و) تکبّر ورزیدند و جمعیّت گنهکارى بودند.»
4- «و به سوى (قوم) ثمود، برادرشان صالح را (فرستادیم)، گفت: "اى قوم من! (تنها) خدا را بپرستید که جز او معبودى براى شما نیست. دلیل روشنى از طرف پروردگارتان براى شما آمده، این ناقه الهى براى شما نشانه اى است"».
5- «(نوح) گفت:" اى قوم من! خبر دهید اگر من دلیل روشنى از پروردگارم داشته باشم و او از سوى خود رحمتى که شما از آن بى خبرید به من داده باشد (آیا باز هم رسالت مرا انکارمى کنید)؟! آیا ما مى توانیم شما را به پذیرش این دلیل روشن مجبور سازیم، با این که شما کراهت دارید"؟!»
6- «عصایت را بیفکن...ـ دستت را در گریبان خود فرو بر، هنگامى که خارج مى شود سفید و نورانى است بدون عیب و نقص، و دست هایت را براى دورى از ترس و وحشت، بر سینه ات بگذار. این دو (معجزه: عصا و ید بیضا) دو دلیل روشن از پروردگارت به سوى فرعون واطرافیان او است که آنان گروه نافرمانى هستند»
7- «بگو:" اگر انس و جن دست به دست هم دهند که همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد هر چند (در این کار) پشتیبان یکدیگر باشند.»
پی نوشتها:
1. سوره قصص، آیه 50.
2. سوره بقره، آیه 111، سوره نمل، آیه 64.
3. سوره اسراء، آیه 36.
4. سوره انعام، آیه 144.
5. سوره اعراف، آیات 106 تا 108.
6. سوره آل عمران، آیه 49.
7. سوره اعراف، آیات 132 و 133.
8. سوره اعراف، آیه 73.
9. سوره هود، آیه 28.
10. سوره قصص، آیات 31 و 32.
11. سوره اسراء، آیه 88.