برهان نظم

مقدمه
گسترده‌ترین برهانى که قرآن مجید در آیات فراوان و سوره‌هاى بسیار در مسأله خداشناسى روى آن تکیه کرده است، برهان نظم است، به طورى که سایر براهین عملا در قرآن تحت‌الشعاع این برهان قرار گرفته است.
این نشان مى‌دهد که از دیدگاه این کتاب بزرگ آسمانى بهترین و روشن‌ترین راه براى شناخت خدا و نفى هرگونه شرک، مطالعه نظام آفرینش و اسرار هستى و آیات آفاقى و انفسى است.

امتیازات برهان نظم

این برهان ویژگى‌هایى دارد که به خاطر آنها تا این حد در قرآن مجید بر آن تأکید و تکیه شده است.
1- برهان نظم هم دانشمندان را قانع مى‌کند و هم توده مردم را. یعنى هر گروهى به فراخور حال خویش مى‌توانند از آن بهره گیرد، چرا که مردم در درک اسرار آفرینش متفاوتند.
2- برهان نظم خشکى استدلالات فلسفى را ندارد، بلکه به عکس داراى لطف خاصّى است که به موازات آگاهى از آن مبدأ بزرگ، عشق و شور و نشاط به انسان مى‌دهد و حالت جذبه و شوق نسبت به آن مبدأ بزرگ در او ایجاد مى‌کند و او را به خضوع آمیخته با عشق وا مى‌دارد. یا به تعبیر دیگر هم عقل انسان را سیراب مى‌کند، هم عواطف و اخلاق او را.
بالاخره برهان نظم به خاطر بررسى انواع نعمت‌هاى الهى، ضمن بررسى نظامات این جهان، سر از شکر منعم در مى‌آورد که آن خود نیز انگیزه دیگرى از انگیزه‌هاى خداشناسى است.
3- برهان نظم یک برهان در حال رشد است و یا به تعبیر دیگر پایان نایافتنى است. چرا که کبراى آن هر چند در جاى خود ثابت است ولى صغراى آن دائمآ جوانه مى‌زند و شاخ و برگ تازه مى‌آورد، زیرا هریک از اکتشافات علمى درباره اسرار آفرینش مصداق و صغرى تازه اى براى آن درست مى‌کند و به این ترتیب همیشه تازه است و هر روز شکل جدیدى به خود مى‌گیرد و همدوش با پیشرفت علوم و دانش‌هاى بشرى پیشروى مى‌کند.
4- برهان نظم انسان را به سیر انفسى و آفاقى دعوت مى‌کند و این سیر پر برکت هر روز سطح معرفت انسان را بالا مى‌برد و به اندیشه او شکوفائى مى‌بخشد، به خصوص اینکه پایه‌هاى برهان نظم با زندگى انسان آمیخته است و در هر گام با آن روبرو است و مانند بعضى دیگر از استدلالات توحیدى نیست که در کنار مسائل زندگى و بیرون آن قرار دارد.
5- برهان نظم تنها برهانى است که فلاسفه تجربى را که منکر استدلالات خالص عقلى هستند مى‌تواند به خضوع وا دارد و حربه علم را که در توجیه مادى گرى به آن متوسّل مى‌شوند بر ضد خود آنها به کار مى‌گیرد و از این نظر بسیار کارساز است.
بنابراین جاى تعجب نیست اگر قرآن مجید اکثریت قریب به اتفاق مباحث توحیدى خود را بر پایه آن قرار داده، ولى جاى تعجب است که بعضى از پژوهندگان که سخت تحت تأثیر براهین دیگر (براهین خالص فلسفى) قرار دارند اهمّیّت فوق العاده این برهان را نادیده گرفته‌اند؛ گوئى از امتیازات و اثرات عمیقش آگاهى کافى ندارند.

 پایه‌هاى برهان نظم
این برهان بر دو پایه اصلى قرار گرفته که به اصطلاح صغرى و کبرائى به صورت شکل اول تشکیل مى‌دهد.
1- نظام دقیق و حساب شده‌اى بر عالم هستى حاکم است.
2- هرجا نظام دقیق و حساب شده‌اى است ممکن نیست زائیده رویدادهاى تصادفى باشد، بلکه باید لزوماً از علم و قدرت عظیمى سرچشمه گیرد.
نتیجه اینکه یک مبدأ علم و قدرت عظیم در ماوراى نظام جهان خلقت بوده و هست. خواه او را خدا و الله بنامیم یا نام دیگرى بر او بگذاریم - چرا که اسم‌گذارى تأثیرى در این بحث‌ها ندارد.

رابطه نظم و علم