تفسير موضوعي قرآن كريم
برگرفته شده از کتاب پيام قرآن نوشته آيت الله العظمي مکارم شيرازي
نظر خدا به آنها و نظر آنها به خدا!
یکى از با ارزش ترین لذائذ معنوى آن است که محبوب جامع کل کمالات نظر لطف به انسان بیفکند، و با او سخن بگوید، و از آن فراتر اینکه انسان بتواند به مقام شهود ذات پاک او برسد، یعنى با چشم دل او را ببیند، و غرق دریاى جمال او گردد.
قرآن روى این موهبت معنوى نیز کراراً تکیه کرده است، در یکجا ضمن بر شمردن عذاب هاى دردناک کتمان کنندگان آیات الهى مى فرماید: (وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیْهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ): «خداوند در قیامت با آنها سخن نمى گوید، و آنها را پاکیزه نمى کند، و براى آنها عذاب دردناکى است» (بقره 174).
و در جاى دیگر از این فراتر رفته، و درباره همین گونه افراد و امثال آنها که عهد و پیمان الهى را به بهاى کمى مى فروشند، مى فرماید: (وَ لا یُکَلِّمُهُمُ وَ لا یَنْظُرُ اِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیْهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ): «خداوند در قیامت با آنان سخن نمى گوید، و به آنها مى نگرد، و پاکشان نمى سازد، و براى آنها عذاب دردناکى است» (آل عمران 77).
آرى آنها از لذت سخن گفتن با خدا و نگاه رحمت و لطف او محرومند، و به همین دلیل پاک و پاکیزه نمى شوند، و از آنجا که بهشت جاى پاکان است آنها در عذاب الیم جهنمند.
از این دو آیه به خوبى استفاده مى شود که این مواهب فقط نصیب مؤمنان و بهشتیان خواهد شد، خدا با آنان از طریق لطف سخن مى گوید، یعنى همان مقامى را که پیامبران الهى در این جهان داشتند و از آن لذت مى بردند مؤمنان در آن جهان دارند، و چه لذتى از این بالاتر؟ و علاوه بر سخن گفتن نظر لطف خاص خود را به آنها مى افکند، و چه موهبتى از این عظیم تر؟ که او با نگاهى آکنده از لطف به عاشق بى قرار و محبّ صادق خود نظر بیفکند.
بدیهى است نه آن تکلم با زبان است، ونه این نگاه با چشم که خدا برتر از جسم و جسمانیات است.
گاه مى شود که انسان نسبت به فرزند خود خشمگین است، و در این هنگام نه با او سخن مى گوید، و نه به او نگاه مى کند، و اگر فرزند با معرفتى باشد این بى اعتنایى پدر بزرگترین شکنجه روحى براى او است، اما به هنگام خشنودى از او روبه روى او مى نشیند، و به تمام قامت او مى نگرد و با لطف و محبت با او سخن مى گوید، و این بزرگترین افتخار اوست.
البته این در عالم ماده و جسم و صورت است همین مسأله در مقیاسى بسیار بالاتر در عالم معنا، میان مولاى حقیقى و بندگان حاکم است.
و بالاخره در سوره قیامت سخن از لذت نگاه به جمال بى مثال آن محبوب حقیقى به میان آورده، مى فرماید: (وُجُوهٌ یَوْمَئِذ ناضِرَةٌ اِلى رَبِّها ناظِرَةٌ): «چهره هایى در آن روز شاداب و مسرور است، و به پروردگارش مى نگرد» (قیامت 22 و 23).
جالب اینکه مقدم شدن (اِلى رَبِّها) که دلیل بر حصر است نشان مى دهد که آنها در آن روز تنها به ذات پاک او مى نگرند، و نه به غیر او، که اگر به غیر او نیز نگاه کنند نگاهى است گذرا، و تازه در غیر او نیز او را مى بینند، چرا که هرچه در عالم است جلوه هاى ذات پاک اوست، و آثار لطف و رحمت او، و مشاهده اثر در حقیقت مشاهده مؤثر است.
این احتمال نیز در تفسیر آیه داده شده است که جمله (اِلى رَبِّها ناظِرَةٌ) اشاره به انتظارى است که مردم نسبت به لطف و رحمت خدا دارند چنانکه گاه مى گوییم فلانکس تنها به سوى تو نگاه مى کند، یعنى انتظار کرم از تو دارد، یا مى گوییم چشم امیدمان فقط به توست.
هیچ مانعى ندارد که آیه مفهوم گسترده اى داشته باشد که هر دو معنى را در بر بگیرد.
غالب مفسّران اهل سنت به این آیه که رسیده اند به استناد پاره اى از روایات ضعیف در زمینه مشاهده حسى خداوند در قیامت، روى این مسأله تکیه کرده و گفته اند یکى از مواهب بهشتیان این است که در قیامت خدا را با همین چشم معمولى مى بینند، حتى بعضى گفته اند خدا به صورت نورى در آسمان ظاهر مى شود! و آنها بالاى سر خود نگاه مى کنند و نور خیره کننده خدا را با همین چشم تماشا مى کنند و لذت مى برند!
ما در جلد چهارم همین تفسیر بحث مشروحى درباره باطل بودن این گونه پندارهاى شرک آلود که خدا را تا سر حد یک جسم که داراى مکان و جهت است تنزل مى دهد و ضعیف بودن این گونه احادیث مشروحاً بحث کرده ایم و نیازى به تکرار نمى بینیم ما این اشتباه بزرگ را نتیجه دور ماندن از تعلیمات اهل بیت(علیهم السلام) و فراموش کردن حدیث متواتر ثقلین مى دانیم.(1)
آنچه مسلم است این است که هم آثار عظمت خداوند در آن روز بسیار آشکارتر از دنیاست، و هم حجاب هاى ظلمانى این جهان از قلوب مؤمنان کنار مى رود، به گونه اى که در یک مشاهده قلبى و روحانى ذات پاکش را مى بینند، و گاه که فیض شهود عمیق ترى به آنها دست مى دهد چنان غرق جمال و دیدار او مى شوند که همه نعمت هاى عظیم بهشت را به فراموشى مى سپارند.
این بحث را با اشاره به آیه دیگرى که مطلب بالا را با تعبیر تازه اى بیان مى کند پایان مى دهیم مى فرماید: (کَلاّ اِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذ لَمَحْجُوبُونَ): «چنین نیست که کافران مى پندارند، بلکه آنها در آن روز از پروردگارشان محجوبند» (مطففین 15).
چه مجازات دردناکى از این بالاتر که آنها حضور در بارگاه قرب پروردگار و لقاى روحانى او را از دست مى دهند.
مفهوم این سخن آن است که مؤمنان در آن روز در حجاب نیستند، آنها از مشاهده جمال حق بهره مندند، و از فیض لقاى آن محبوب بى نظیر برخوردارند، و اگر آن حجاب عذاب الیمى بود براى کافران، این دیدار برترین لذّت است براى مؤمنان.
پی نوشت:
(1). براى توضیح کامل این مطلب به تفسیر «پیام قرآن»، جلد 4، صفحه 232 تا 254 مراجعه فرمایید.
|