تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
چهارم: اهتمام به تأمين آزادى و امنيت
آزادى عقيده، آزادى انسان و امنيت در تمام ابعاد، از مهم ترين امورى است كه در قوانين قرآن پيش بينى شده و آيه معروف:«لاَ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنْ الغَىِّ»: «اكراهى در قبول دين، نيست. (زيرا) راه درست از راه انحرافى، روشن شده است.»(1) اشاره به همين امر دارد.
در يك آيه يكى از اهداف مهم بعثت رسول الله(صلى الله عليه وآله) را، شكستن زنجيره هاى اسارت مى شمرد و مى فرمايد: «وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالاَْغْلاَلَ الَّتِى كَانَتْ عَلَيْهِمْ»: «پيامبر بارهاى سنگين را از دوش آنها بر مى دارد و زنجيرهايى را كه در دست و پاى آنها بود فرو مى نهد»(2).
و در جاى ديگر افراد با ايمان را مخاطب قرار مى دهد و مى گويد: «يَا عِبَادِىَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِى وَاسِعَةٌ فَإِيَّاىَ فَاعْبُدُونِ»: «اى بندگان من كه ايمان آورده ايد! زمين من گسترده است (آزاد هستيد و هر جا مى خواهيد برويد) تنها مرا بپرستيد»(3)
در قرآن مجيد ماجراى عجيبى درباره اصحاب اخدود ـ همان شكنجه گرانى كه افراد صالح و با ايمان را به خاطر اعتقاداتشان در گودال هاى آتش مى افكندند ـ نقل مى كند و مى گويد اين شكنجه گران تنها براى سلب آزادى عقيده و ايمان دست به اين كار زده بودند، سپس شديدترين عذاب هاى الهى را براى آنها بيان مى كند: «إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ»: «كسانى كه مردان و زنان با ايمان را (به منظور سلب آزادى عقيده) مورد آزار و شكنجه قرار دادند سپس توبه نكردند، عذاب دوزخ، عذاب آتش سوزان، ويژه آنها است»(4).
قرآن مجيد نعمت امنيت را آن چنان بزرگ مى شمرد كه بر هر چيز ديگر مقدم مى دارد. به همين دليل هنگامى كه ابراهيم خليل(عليه السلام) وارد سرزمين خشك و سوزان و بى آب و علف مكه شد و خانه كعبه را بنا كرد، قرآن مى گويد اولين چيزى كه از خداوند براى ساكنان آينده آن سرزمين تقاضا كرد نعمت امنيت بود:«رَبَّ اجْعَلْ هذا بَلَداً ءَامِناً وَ ارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرتِ»: «پروردگارا! اين سرزمين را شهر امنى قرار بده و اهل آن را از ثمرات گوناگون روزى ده»(5).
و در جاى ديگر همين معنا را با تعبير ديگرى از او نقل مى كند: «رَبِّ اجْعَلْ هذا الْبَلَدَ امِناً و اجنبنى و بنىَّ ان نعبد الاْصنامَ»: «پروردگارا اين شهر (مكه) را شهر امنى قرار ده، و من و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاه دار»(6).
در آيه قبل، نعمت امنيت بر مسائل اقتصادى مقدم ذكر شده و در آيه دوم بر توحيد، گويى اشاره به اين دارد كه نه دين و نه دنيا بدون امنيت در محيط، تأمين نمى شود.
قرآن حتى ناامنى را از كُشت و كتشار بدتر مى شمرد، و مى گويد: «و الْفتنةُ اَشدُّ مِنَ الْقَتْلِ»: «فتنه از كشتار هم بدتر است»(7).
اگر چه فتنه معانى زيادى دارد (مانند شرك، شكنجه و آزار و فساد) ولى هيچ بعيد نيست كه مفهوم آيه فوق آن چنان گسترده باشد كه همه اين معانى را شامل شود. بنابراين ايجاد ناامنى و فساد در سطح جامعه چيزى بالاتر از خونريزى است، چرا كه هم سرچشمه خون ريزى مى شود و هم مفاسد ديگر.
اين نكته نيز گفتنى است كه در اسلام نوعى امنيت پيش بينى شده كه در هيچ قانونى از قوانين دنيا وجود ندارد و آن امنيت حيثيت و آبروى افراد، حتى در محيط افكار ديگران است.
به تعبير گوياتر، اسلام اجازه نمى دهد كه هيچ مسلمانى نسبت به ديگران سوء ظنّ و بدگمانى داشته باشد و در محيط فكر خود حيثيت و آبروى ديگران را مخدوش سازد، در همين زمينه در آيه 12 سوره حجرات مى خوانيم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلاَ تَجَسَّسُوا»: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از بسيارى از گمان ها بپرهيزيد، چرا كه بعضى از گمان ها گناه است; و (هرگز در كار ديگران) تجسّس نكنيد».
اسلام مى خواهد در جامعه اسلامى امنيت كامل حكم فرما باشد، نه تنها مردم نسبت به يكديگر تهاجم نكنند، بلكه از نظر زبان و از آن بالاتر از نظر انديشه و فكر يكديگر نيز در امان باشند و هر كسى احساس كند ديگرى در منطقه افكار خود، تيرهاى تهمت را به سوى او نشانه گيرى نمى كند و اين امنيتى است در بالاترين سطح، كه جز در يك جامعه مؤمن و داراى قوانين اسلامى امكان پذير نيست.
قابل توجه اين كه نهى از كثيرى از گمان ها شده، ولى به هنگام بيان علت مى گويد بعضى از گمان ها گناه است. اين تفاوت تعبير ممكن است از اين جهت باشد كه گمان هاى بد در حق ديگران گاه مطابق واقع و گاه بر خلاف واقع است و از آنجا كه نوع دوم گناه است، بنابراين بايد از همه گمان هاى بد كه تحت عنوان (كثيراً مِنَ الظَّنِّ) واقع شده، دورى كند.
آخرين نكته در اين بحث اين كه: اسلام تا آن حد به امنيت داخلى جوامع اسلامى اهميت داده است كه توسل به زور و نيروى نظامى را در اختلاف و كشمكش هاى داخلى، در صورتى كه شيوه هاى مسالمت آميز اثر بخش واقع نشود تجويز كرده در همان سوره حجرات كه به يك معنا سوره امنيت است در آيه 9 مى خوانيم: «وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الاُْخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِى تَبْغِى حَتَّى تَفِىءَ إِلَى أَمْرِ اللهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ»: «مؤمنان برادر يكديگرند، پس بين دو برادر خود صلح و آشتى برقرار سازيد و تقواى الهى پيشه كنيد، تا مشمول رحمت او شويد»(8).
در تعبيرات اين آيه درست دقّت كنيد، بند بند آن از برنامه ريزى دقيق براى پايان دادن به هرگونه نا امنى اجتماعى، با استفاده از بهترين روش هاى مسالمت آميز و سرانجام توسّل به زور ـ اگر روش هاى ديگر مفيد واقع نشود ـ حكايت دارد.
بديهى است مخاطب در اين آيه، مجموعه جامعه اسلامى و يا به تعبير ديگر حكومت اسلامى است.
پی نوشتها:
1. سوره بقره، آيه 256.
2. سوره اعراف، آيه 157.
3. سوره عنكبوت، آيه 56.
4. سوره بروج، آيه 10.
5. سوره بقره، آيه 126.
6. سوره ابراهيم، آيه 35.
7. سوره بقره، آيه 191.
8. سوره حجرات، آيه 9.
|