تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
کلام قرآن درباره خودش (مقدمه):
بدون ترديد ادعاى هيچ مدعى را درباره هيچ موضوعى بدون دليل نمى توان پذيرفت تا چه رسد به موضوع بسيار مهمى مانند: نبوّت انبياء و ادعاى وحى و ارتباط با خدا، و دعوت مردم به پيروى از خويش.
بنابراين نخستين مسأله اى كه در مورد پيغمبر اسلام (صلى الله عليه وآله) با آن روبرو مى شويم، مسأله دلايل نبوت است.
اين دلايل چنانكه اجمالاً مى دانيم متنوع مى باشد، كه چهار عنوان بيان مى گردد:
1. معجزات
2. محتواى دعوت
3. اخبار انبياء پيشين و كتب آسمانى گذشته
4. قرائن مختلف، كه از سوابق زندگى او، اطرافيان و اصحاب، وسايل پيشبرد هدف، ميزان تأثير او در محيط، ميزان اعتقاد و فداكارى او در برابر هدف خويش و اخلاق و صفات ديگرى كه مى تواند ما را از صداقت او در اين ادعا آگاه سازد.
با اين اشاره به سراغ معجزات پيامبر (صلى الله عليه وآله) مى رويم و نخستين و برترين و پايدارترين معجزه او يعنى قرآن را مورد بررسى قرار مى دهيم البتّه قبل از هر چيز به منطق قرآن درباره خودش توجّه مى كنيم.
1. قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الاِْنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض ظَهِيراً(1).
2. أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ(2)
3. وَإِنْ كُنتُمْ فِى رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ ـ فَإِنْ لَّمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِى وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ.(3)
4. أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِّثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِين(4)
5. أَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لاَّ يُؤْمِنُونَ ـ فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِّثْلِهِ إِنْ كَانُوا صَادِقِينَ(5)
6. قُلْ فَأْتُوا بِكِتَابٍ مِّنْ عِنْدِ اللهِ هُوَ أَهْدَى مِنْهُمَا أَتَّبِعْهُ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ ـ فَإِنْ لَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدًى مِّنَ اللهِ إِنَّ اللهَ لاَ يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ.(6)
7. وَقَالُوا لَوْلاَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَاتٌ مِّنْ رَّبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الآيَاتُ عِنْدَ اللهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُّبِينٌ ـ أَوَلَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلَى عَلَيْهِمْ إِنَّ فِى ذَلِكَ لَرَحْمَةً وَذِكْرَى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ(7)
ترجمه
1. «بگو: "اگر انس و جن دست به دست هم دهند كه همانند اين قرآن را بياورند، همانند آن را نخواهند آورد، هر چند (در اين كار) پشتيبان يكديگر باشند"»
2.«آيا مى گويند: "او به دروغ قرآن را (به خدا) نسبت داده(و ساختگى است)! بگو: "اگر راست مى گوييد، شما هم ده سوره ساختگى همانند اين قرآن بياوريد و هر كس را كه مى توانيد ـ غير از خدا ـ (براى اين كار) دعوت كنيد!"»
3.«و اگر درباره آنچه بر بنده خود نازل كرده ايم ترديد داريد، يك سوره همانند آن بياوريد و گواهان خود را ـ غير خداـ (براى اين كار) فرا خوانيد اگر راست مى گوييد! ـ پس اگر چنين نكنيد ـ كه هرگز نخواهيد كرد ـ از آتشى بترسيد كه مردمِ (گنه كار) و سنگها (بتها) هيزم آن هستند و براى كافران، آماده شده است!»
4.«آيا آنها مى گويند: "او قرآن را به دروغ به خدا نسبت داده است؟!" بگو: "اگر راست مى گوييد يك سوره همانند آن بياوريد و غير از خدا هر كس را مى توانيد (به يارى) طلبيد"».
5. «يا مى گويند: "قرآن را به خدا افترا بسته" ولى آنان ايمان ندارند ـ اگر راست مى گوئيد سخنى همانند آن بيارويد».
6.« بگو: "اگر راست مى گوييد (كه تورات و قرآن از سوى خدا نيست ) كتابى هدايت بخش تر از اين دو از نزد خدا بياوريد تا من از آن پيروى كنم" ـ اگر اين پيشنهاد تو را نپذيرند بدان كه آنها تنها از هوس هاى خود پيروى مى كنند و آيا گمراه تر از آن كس كه پيروى هواى نفس خويش كرده و هيچ هدايت الهى را نپذيرفته كسى پيدا مى شود؟! مسلماً خداوند قوم ستمگر را هدايت نمى كند»
7. «گفتند: "چرا معجزاتى از سوى پروردگارش بر او نازل نشده؟! بگو: "معجزات همه نزد خدا است (و به فرمان او نازل مى شود و نه به ميل من و شما) كه من تنها بيم دهنده اى آشكارم" ـ آيا براى آنان كافى نيست كه اين كتاب را بر تو نازل كرديم كه پيوسته بر آنها تلاوت مى شود؟! در اين، رحمت و تذكرى است براى كسانى كه ايمان مى آورند و اين معجزه بسيار واضحى است».
تفسير و جمع بندى
در تمام اين آيات هفت گانه در واقع قرآن مجيد، روى مسأله تحدى (دعوت به معارضه) كه يكى از اركان اعجاز است تكيه كرده، گاه با صراحت و گاه با دلالت التزامى مى گويد: اين كتاب آسمانى از سوى خدا است و اگر شك و ترديدى در آن داريد جمع شويد و تمام نيروهاى خود را به كار گيريد و چيزى همانند آن و يا بخشى از آن را بياوريد، زيرا اگر زاييده فكر بشر باشد شما هم بشر هستيد و داراى فكر و هوش، و در حقيقت با يك منطق عقلى روشن اعجاز قرآن را بطور اجمال تثبيت كرده است.
قرآن در نخستين آيه (در مورد بحث) مى فرمايد: «(در برابر بهانه جويان لجوج) بگو: "اگر همه انسان ها و پريان اجتماع كنند كه همانند اين قرآن را بياورند نخواهند آورد و هر چند يكديگر را در اين كار پشتيبانى كنند«: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الاِْنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض ظَهِيراً»
اين آيه كه از يك سو دعوت عامى از همه انسان ها كرده و از سوى ديگر با توجه به جاودانگى دعوت قرآن انسان هايى را كه در عصر ما و اعصار ديگر زندگى مى كنند را شامل مى شود و از سوى سوم با تعبير به «اِجْتَمَعَتِ» و جمله «بعضهم لبعض ظهيراً» آنها را دعوت به همكارى و همفكرى و تعاون در مقابله به مثل مى كند و از سوى چهارم با انواع تحريكات و به اصطلاح بر سر غيرت آوردن طرف، در اين معارضه همراه است، كه قوى ترين شكل تحدّى را ترسيم مى كند، و هنگامى كه با قاطعيت مى گويد:«لا يَأْتُونَ بِمِثْلِه» (هرگز همانند آن را نمى آورند) ارتباط و پيوند آن را با ماوراى جهان انسانيت روشن مى سازد.
با اين كه اين فرياد رسا جنبه عمومى داشته و انگيزه دشمنان اسلام در عصر نبوت و در هر عصر و زمان ديگر براى مبارزه و كوبيدن آن قوى بوده، مسلماً اگر قدرت بر چنين كارى داشتند هرگز از آن چشم نمى پوشيدند و اين كه تاريخ اسلام و جهان نشان نمى دهد شخص يا جماعتى اقدام به اين كار كرده باشند دليل عجز و ضعف و ناتوانى آنها و در نتيجه حقانيت قرآن است.
ضمناً از اين آيه استفاده مى شود كه صرف اجتماع مراد نيست، بلكه ظهير بودن يعنى پشتيبانى كردن و كمك يكديگر نمودن، در تحّى مطرح است.
قابل توجّه اين كه خداوند تنها تحدّى به مسأله بلاغت و شيرينى بيان و رسا بودن معنى قرآن نمى كند، بلكه با به كار بردن تعبير مثله (همانند آن) شباهت در تمام جهات را در عبارات، محتوا، معارف، و احكام و همه شئون آن مطرح مى كند.
در دومين آيه سطح تحدّى و دعوت به معارضه به مثل را پايين تر مى آورد و مى گويد:« آنها يعنى مخالفان اسلام مى گويند قرآن را به خدا افترا بسته بگو: "اگر راست مى گوييد شما هم ده سوره مانند اين سوره هاى دروغين بيارويد» «أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَر مِّثْلِهِ مُفْتَرَيَات»
به اين هم قناعت نمى كند بلكه مى افزايد: «تمام كسانى را كه مى توانيد غير از خدا (براى انجام اين امر ) به يارى طلبيد اگر راست مى گوييد»: «وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ».
در واقع قرآن تحدّى خود را به ده سوره كه كمتر از يك دهم كل قرآن است تنزل مى دهد.
و در سومين آيه به كمتر از يك صدم تنزل مى دهد و مى فرمايد: «اگر درباره آنچه بر بنده خود محمد (صلى الله عليه وآله) نازل كرده ايم شك و ترديد دارديد (لااقل) يك سوره مانند آن را بياوريد»: «وَإِنْ كُنتُمْ فِى رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَة مِّنْ مِّثْلِهِ».
سپس مى افزايد: «تمام گواهان خود را جز خدا دعوت كنيد اگر راست ميگوئيد»: «وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ».
روشن است كه منظور از گواهان جز خدا، همفكران و ياوران آنها هستند، زيرا اينها همان كسانى هستند كه در نفى رسالت پيامبر به نفع آنها گواهى مى دادند و طبعاً در اينجا بايد به آنان كمك كنند تا سوره اى همانند قرآن بياورند، و الا اگر منظور گواهى دادن بر همانندى آن سوره با قرآن باشد بايد قبل از هر كس، از خدا گواهى بخواهند، لذا مرحوم طبرسى در مجمع البيان نخستين تفسيرى را كه در اينجا از ابن عباس نقل مى كند اين است كه: «منظور، اعوان و انصار آنها است و مى گويد از اين جهت اعوان و انصار، شهداء ناميده شده اند كه حضور و شهود به هنگام همكارى دارند».
فخر رازى نيز در تفسير خود بعد از آن كه دو معنا براى شهداء ذكر مى كند (بتها و اعوان و انصار) معناى دوم را ترجيح مى دهد(8)
جمع ديگرى از مفسّران نيز همين معنا را پذيرفته اند.
«سورة» به معناى بخشى از آيات قرآن است كه با «بِسْمِ اللّه» شروع و قبل از «بِسْمِ اللّه» ديگر پايان مى يابد ـ جز در يك مورد از قرآن كه سوره برائت مى باشد ـ گفته شده كه سوره از سور مدينه و به معناى ديوار شهر است، گويى مجموع قرآن به منزله يك كشور عظيم و پهناور، و سوره هاى آن شهرهاى آيات هستند، و به همين دليل ما معتقديم كه در ميان آيات يك سوره، همواره پيوند و رابطه اى بر قرار است، هر چند گاهى در ظاهر اين رابطه آشكار نباشد، همان گونه كه در ميان خانه ها و عمارات و جاده هاى هر شهر يك نوع انسجام و ارتباط وجود دارد، و مساجد و مدارس و بازارها و مناطق مسكونى هر كدام در جاى خود قرار گرفته است.
ضمناً از اين تعبير استفاده مى شود كه سوره ها بر خلاف پندار بعضى از ناآگاهان به هنگام نزول قرآن به همين شكل بوده است (هر چند گاهى بعضى از آيات كه نازل مى شد به دستور پيامبر در سوره خاصى جاى مى گرفت).
تعبير به «مِنْ مِثْلِهِ» به معناى چيزى است كه در تمام اوصاف، اعم از فصاحت و بلاغت الفاظ، با محتوا و معارف عالى همانند قرآن باشد.(9) شاهد اين سخن آيه 38 سوره يونس است كه مى فرمايد: «فَأْتُوا بِسُورَة مِثْلِهِ»: «بياوريد سوره اى همانند قرآن» و در آيه 34 سوره طور مى خوانيم: «فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ»: «بياوريد سخنى همانند قرآن».
بنابراين احتمال بازگشت ضمير «مثله» به پيامبر كه مفهومش اين چنين مى شود كه اگر در اصالت اين آيات آسمانى ترديد داريد كسى همانند محمد (صلى الله عليه وآله)را پيدا كنيد كه هرگز درسى نخوانده باشد و آياتى همانند آن را بياوريد، بسيار بعيد به نظر مى رسد، هر چند جمعى از مفسّران آن را به عنوان يك احتمال يا به عنوان تفسير مورد قبولى ذكر كرده اند.
اين احتمال نيز وجود دارد كه هر دو تعبير در اين معنا جمع شود و مفهومش اين باشد كه سوره اى همانند سوره هاى قرآن، از شخص درس نخوانده اى همانند محمد (صلى الله عليه وآله)بياوريد.
در حديثى كه در تفسير برهان آمده، هر دو معنا در يك عبارت جمع شده است.(10)
به هر حال در تعقيب اين آيه مى افزايد: «پس اگر چنين نكنيد ـ كه هرگز نخواهيد كرد ـ از آتشى بترسيد كه مردمِ (گنهكار) و سنگها (بتها) هيزم آن هستند، و براى كافران، آماده شده است!»، بترسيد و با اين قرآن مخالفت نكنيد: «فَإِنْ لَّمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِى وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ.»(11)
در چهارمين آيه نيز تحدّى به آوردن سوره اى همانند قرآن شده است و مى فرمايد: «آيا آنها مى گويند: "او قرآن را به دروغ (به خدا) نسبت داده است ؟!" بگو: "اگر راست مى گوييد، يك سوره همانند آن بياوريد و غير از خدا، هر كس را مى توانيد (به يارى) فراخوانيد!"»: «أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِّثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ».
واژه «سُورة»، شامل سوره هاى بزرگ و كوچك قرآن مى شود و تعبير به «مِثْلِهِ» اشاره به همانند بودن از تمام جهات است و جمله: «وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ»، تمام ما سوى الله را شامل مى شود.
بنابراين اگر قرآن زاييده فكر بشر بود، انسان ديگرى نيز مى توانست همانند آن را بياورد، تا چه رسد به اين كه بخواهد از افراد بى شمارى نيز كمك گيرد، به خصوص اين كه در ميان عرب جاهلى، فصحاء و بلغاء فراوان بودند.
ضمناً از اين آيه و آيات قبل به خوبى استفاده مى شود كه بهترين طريق براى وصول به اهداف مهم، استفاده از افكار گروهى است، اين سخن را قرآن در زمانى مى گويد كه مسأله برگزارى سمينارها و كنگره ها براى وصول به حقايق مسائل هرگز مطرح نبود، و حتى تلاش هاى دانشمندان جنبه فردى و شخصى داشت.
در پنجمين آيه همين معنا را به صورت ديگرى ذكر مى كند و مى فرمايد: «يا مى گويند: "قرآن را به خدا افترا بسته؟! چنين نيست، بلكه آنان ايمان ندارند (و اينها بهانه است). ـ اگر راست مى گويند سخنى همانند آن بياورند»!"«: أَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لاَّ يُؤْمِنُونَ
|