نشانه‌هاى او در آفرینش سایه‌ها

مقدمه:

آیا سایه هم چیزى است که بتوان از آن به آفریدگار جهان پى برد؟
آرى در آیات قرآن به هنگام توصیف نعمت‌هاى پروردگار و معرّفى ذات پاک او روى همین مسأله به ظاهر ساده نیز انگشت گذارده شده، شاید به این دلیل که مى‌خواهد این حقیقت را روشن سازد که در این جهان سراسر شگفتى‌ها و رازها بر هر چه بنگرى آثار عظمت او در آن است و دلائل حکمت و قدرتش در پیشانى تمامى موجودات کوچک و بزرگ ثبت است.
با این اشاره به آیات زیر گوش جان فرا مى‌دهیم‌:

1-(أَلَمْ تَرَ إِلى رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلاً ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَیْنا قَبْضاً یَسِیراً)⁽¹⁾

2-(وَ اللهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمّا خَلَقَ ظِلالاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ وَ سَرابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ کَذالِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ)⁽²⁾

3-(أَوَلَمْ یَرَوْا إِلى ما خَلَقَ اللهُ مِنْ شَیْءٍ یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ)⁽³⁾

4-(وَ لِلّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْاصَالِ)⁽⁴⁾ 

ترجمه:

1- «آیا ندیدى چگونه پروردگارت سایه را گسترده ساخت؟! و اگر مى‌خواست آن را ساکن قرار مى‌داد، سپس خورشید را دلیلى بر آن قرار دادیم سپس آن را آهسته جمع مى‌کنیم (و نظام حیات بخش سایه و آفتاب را حاکم مى‌سازیم)»
2- «و (نیز) خداوند از آنچه آفریده است سایه‌هایى براى شما قرار داده و از کوهها پناهگاه‌هایى و براى شما پوشش‌هایى آفریده، که شما را از گرما (و سرما) حفظ مى‌کند و پوشش‌هایى که به هنگام جنگ، حافظ شماست، این‌گونه نعمتش را بر شما کامل مى‌کند، شاید تسلیم (فرمان او) شوید»
3- «آیا آنها مخلوقات خدا را ندیدند که سایهظهایشان از راست و چپ حرکت دارند، در حالى که با خضوع براى خدا سجده مى‌کنند؟!»
4- «کسانى که در آسمانها و زمین هستند از روى اختیار یا اجبار ـ و همچنین سایه‌هایشان ـ هر صبح و شام براى خدا سجده مى‌کنند» 

شرح مفردات

«ظِلالْ» جمع «ظِلَّ» به معنى سایه است، ولى دانشمند و مفسّر معروف: راغب در کتاب مفردات مى‌گوید: هرجا که نور آفتاب بر آن نتابیده سایه محسوب مى‌شود، خواه قبلا به آن تابیده باشد یا نه. ولى «فیىء» (بر وزن شىء) تنها به جائى گفته مى‌شود که قبلا آفتاب تابیده و بعد سایه بر آن افتاده است. در حالى که بعضى از ارباب لغت این دو را به یک معنى گرفته‌اند و بعضى گفته‌اند: «ظل» سایه‌هایى است که در طرف صبح مى‌افتد و «فیىء» به سایه‌هاى بعد از ظهر گفته مى‌شود. ولى معنى اول با موارد استعمال این دو واژه بهتر سازگار است. واژه «ظل» به عنوان کنایه در مورد عزّت و قدرت و رفاه و آسایش نیز اطلاق مى‌شود، زیرا این امور معمولا در سایه حاصل مى‌شود.⁽⁵⁾

تفسیر و جمع‌بندى

آیا سایه هم نعمت بزرگى است؟

در این آیات سخن از سایه‌ها است. مسأله ي ظاهراً ساده‌اى که مطالعه دقیق آن مى‌تواند ما را به خالق جهان نزدیک‌تر و آشناتر سازد.
در نخستین آیه پیغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) را مخاطب ساخته، مى‌گوید: «آیا ندیدى چگونه پروردگارت سایه را گسترده است»: (ألَمْ تَرَ اِلى ربِّکَ کَیْفَ مَدَّالظِّلَ) «و اگر مىخواست آن را ساکن قرار مىداد»: (وَ لَوْشاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً). در پایان این آیه مى‌افزاید: «سپس ما خورشید را دلیل بر وجود سایه قرار دادیم»: (ثُمَّ جَعَلْناَ الشَّمسَ عَلَیْهِ دَلِیلاً).
در آیه بعد مى‌افزاید: «سپس ما آن را آهسته جمع مى‌کنیم» (ثُمَّ قَبَضْناهُ اِلَیْنا قَبْضآ یَسیراً). در اینکه منظور از این سایه چیست که خدا آن را مى‌گستراند و تدریجاً جمع مى‌کند؟ بعضى گفته‌اند: منظور سایه شب است که به طور متناوب بر تمام سطح زمین گسترده و جمع مى‌شود و وجود خورشید دلیل و گواه بر آن است، چرا که هر چیز را با ضدّش مى‌توان شناخت «تُعْرَفُ الأَشْیاءُ بِاَضْدادِها»
بعضى آن را اشاره به سایه کشیده و گسترده‌اى مى‌دانند که بین‌الطلوعین (میان طلوع صبح و طلوع آفتاب) صفحه زمین را مى‌پوشاند و لذتبخش‌ترین انواع سایه‌ها و ساعات است. بعضى نیز آن را به معنى سایه‌هایى مى‌دانند که در اثناء روز به خاطر برخورد نور آفتاب به کوه‌ها و درختان و اجسام دیگر به وجود مى‌آید و تدریجاً جابه‌جا مى‌شود. از آنجا که میان این تفسیرهاى سه گانه تضادى نیست، و تعبیر آیه نیز مطلق و جامع است، ممکن است اشاره به همه اینها باشد که هر کدام نعمتى است پر ارزش.
مى‌دانیم شب در واقع همان سایه نیم کره زمین است که در برابر آفتاب قرار  گرفته، سایه‌اى است مخروطى که در طرف مقابل در فضا گسترده مى‌شود و دائماً در حرکت است. اگر سایه شب نبود نور آفتاب و حرارت ناشى از آن همه موجودات زنده را مى‌سوازنید و نسل انسان به سرعت از پاى در مى‌آمد. اگر سایه‌هاى دیگر نبود و انسان مجبور بود تمام طول روز را در آفتاب بگذراند فوق‌العاده به زحمت مى‌افتاد و زندگى مخصوصاً در فصل گرما و تابستان براى او مشقّت بار بود. خداوند نعمت سایه‌ها را به انسان داد تا هم خودش و هم آنچه متعلّق به او است آرامش و آسایش یابد.
به تبعیر دیگر بعضى از اشیاء «کدر آفریده شده‌اند، و بعضى شفّاف که نور را از خود عبور مى‌دهند. اگر همه اشیاء شفّاف بودند و سایه اى مطلق وجود نداشت، زندگى بشر در برابر نور مداوم آفتاب به جهنم سوزانى مبدّل مى‌گشت و اگر کمى انسان در این زمینه بیندیشد عظمت و اهمّیّت این نعمت را در مى‌یابد و از آن مى‌تواند به آفریدگار حکیم پى برد.
ضمناً تصریح به نظام تدریجى سایه در آیه فوق، شاید اشاره به این واقعیّت است که اگر سایه‌ها دفعتاً پیدا یا محو مى‌شدند، زیان‌هاى فراوانى داشتند، چرا که انتقال دفعى از نور به ظلمت و بالعکس، یا از گرما به سرما و بالعکس، زیانش بر کسى پوشیده نیست. ولى سایه با تمام برکات و لطفش اگر ثابت و جاودانى شود آن هم زیان بار است، چرا که انسان را از نعمت نور محروم مى‌کند. لذا در آیه فوق مى‌فرماید: اگر خدا مى‌خواست آن را ساکن قرار مى‌داد (ولى به لطف و کرمش این کار را نکرد تا بندگان از نعمت نور و سایه هر دو بهره گیرند.)