آيه انذار و هدايت:
در مبحث ولايت دو بحث جداگانه است:
1ـ «ولايت عامه» يعنى: هميشه و در هر عصر و زمانى بايد امام و پيشوايى در ميان مردم از سوى خدا باشد; خواه مقام نبوت و رسالت هم دارا باشد و يا تنها مقام ولايت و امامت را به عهده داشته باشد.
2ـ «ولايت و امامت خاصه» به اين معنا كه بعد از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) چه كسى بايد عهده دار اين منصب و مقام الهى باشد.
به تعبير ديگر همان گونه كه نبوت به دو شاخه نبوت خاصه و عامه تقسيم مى شود، امامت نيز داراى اين دو شاخه است.
راجع به ولايت عامه اشاراتى در قرآن مجيد آمده است كه ذيلا از نظر مى گذرد:
1ـ ( اِنَّما اَنْتَ مُنْذرٌ وَ لِكُلِّ قوم هاد)(1)
2ـ(يا اَيُّهَا الَّذينَ آمنُوا إِتَّقُوا اللهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ)(2)
3ـ ( اَطيعُوا اللهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَ اُوْلِى الاَمْرِ مِنْكُم)(3)
ترجمه:
1ـ «تو فقط بيم دهنده اى; و براى هر گروهى هدايت كننده اى است».
2ـ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد، و باصادقان و راستگويان باشيد».
3ـ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اطاعت كنيد خدا را! و اطاعت كنيد پيامبر (خدا)و پيشوايان (معصوم) خود را».
آيه انذار و هدايت
در نخستين آيه خداوند پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را مخاطب ساخته و مى فرمايد: «تو فقط بيم دهنده اى; و براى هر گروهى هدايت كننده اى است; (و اينها همه بهانه است)»: (اَّنَما اَنْتَ مُنْذِرُ وَ لِكُلِّ قَوم هاد)
فخر رازى در تفسير اين آيه سه قول نقل مى كند:
نخست : اينكه منذر و هادى هر دو به يك معنى است. بنابراين مفهوم آيه چنين است: «تو فقط انذار دهنده و هدايت كننده هر قوم هستى».
دوم : اينكه پيامبر(صلى الله عليه وآله) انذار كند و خدا هدايت نمايد.
سوم : انذار كننده پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و هدايت كننده حضرت على(عليه السلام) باشد; زيرا ابن عباس مى گويد: پيامبر(صلى الله عليه وآله) دست مباركش را بر سينه خود گذارد و فرمود: « اَنَا الْمُنْذِرُ»، سپس اشاره به شانه على(عليه السلام) كرد و فرمود: « اَنْتَ الْهادِىُ يا عَلى! بِكَ يَهْتَدى الْمُهتَدُونَ مِنْ بَعْدى!»: «تو هدايت كننده اى اى على! و به وسيله تو بعد از من هدايت شوندگان هدايت مى شوند». (4)
اين تفسيرهاى سه گانه را بعضى ديگر از مفسران نيز نقل كرده اند و بعضى از مفسران اهل سنت اصرار دارند كه تفسير آيه، يكى از دو تفسير اول است زيرا تفسير سوم مناسب با طرز فكر آميخته با تعصب آنها نيست.
اين در حالى است كه تفسير اول به يقين با ظاهر آيه سازگار نيست، زيرا اگر بنا بود هر دو وصف براى پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)باشد بايد بفرمايد: « اِنَما اَنْتَ مُنْذِرُ وَ هاد لِكُلِ قَوْم»، و به تعبير ديگر نبايد «لكلّ قوم» كه جار و مجرور است مقدم بر «هاد» شود، و اگر مقدم شود بايد هر دو وصف مقدم گردد و گفته شود «ا ِنَما اَنْتَ لِكُلِّ قَوْم مُنْذِرٌ وَ هاد»، كوتاه سخن اينكه هيچ وجهى براى مقدم شدن «لكل قوم» بر يكى از دو وصف و تأخير از ديگرى به نظر نمى رسد يا بايد بر هر دو مقدم شود و يا از هر دو به تأخير بيفتد. (دقت كنيد).
تفسير دوم نيز بسيار نامأنوس و نامناسب است; زيرا در هادى بودن خدا شك و ترديدى نيست كه نياز به بيان داشته باشد. به علاوه ظاهر اين جمله آن است كه در هر عصر و زمانى هدايت گر خاصى است در حالى كه خداوند يگانه و يكتا است. بنابراين حقيقت يگانگى خدا با تعددى كه از جمله ( لِكُلِّ قَوْم هاد) استفاده مى شود، سازگار نيست.
بنابراين تنها تفسيرى كه براى آيه صحيح به نظر مى رسد، اين است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) انذار كننده است و براى هر قوم، در هر عصر و زمانى هدايت گرى است.
آيا اين هدايت گر اشاره به علماء و دانشمندان هر قوم و هر زمانى است؟
پاسخ اين سؤال نيز منفى است; زيرا در هر عصر و زمان علماء و دانشمندان متعددى وجود دارند نه يك هدايت گر. همان گونه كه پيامبر اسلام يك نفر بود، هدايت گر مسلمين در هر عصر و زمان نيز يكى است.
به تعبير ديگر پيامبر(صلى الله عليه وآله) بنيان گذار دين است از طريق انذار، و امام ادامه دهنده راه او است از طريق هدايت.
اينها نكاتى است كه از خود آيه استفاده مى شود و اگر به سراغ رواياتى كه از طرق اهل سنت و شيعه در اين زمينه نقل شده برويم مسئله روشن تر مى شود.
در تفسير الدّر المنثور كه از معروف ترين تفاسير اهل سنّت است ـ نوشته جلال الدين سيوطى متوفاى سال 910 هـ. ق و بر اساس تفسير آيات و روايات بنا شده است ـ روايات متعددى در تفسير اين آيه از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند:
1ـ از ابن جرير و ابن مردويه و ابونعيم و ديلمى و ابن عساكر و ابن نجار نقل مى كند كه: « لَمّا نَزَلتْ اِنّما اَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلَّ قَوْم هاد وَضَعَ رَسُولُ اللهِ(صلى الله عليه وآله) يَدَهُ عَلَى صَدْرِهِ فَقال اَنَا الْمُنُذِرُ وَ اَوْمَا بِيَدِهِ اِلى مِنْكَبِ عَلِىٍّ(عليه السلام) فَقالَ: اَنْتَ الْهادِىُ يا عَلِى، بِكَ يَهْتَدِى الْمُهْتَدُونَ مِنْ بَعْدِى»: «هنگامى كه آيه ( اِنَّما اَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْم هاد)(5) نازل شد پيامبر(صلى الله عليه وآله) دستش را بر سينه خود گذاشت و فرمود: "منذر منم"، و با دستش اشاره به شانه على(عليه السلام) كرد و فرمود: "هادى تويى اى على بعد از من هدايت يافتگان به وسيله تو هدايت مى شوند"».(6)
2ـ ابوبرزه اسلمى مى گويد از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) شنيدم كه درباره اين آيه ـ در حالى كه دستش را بر سينه خود گذاشته بود ـ فرمود: ( اِنَما اَنْتَ مُنْذِر)، و در حالى كه بر سينه على(عليه السلام) گذارده بود فرمود: (لِكُلِّ قوم هاد).
3ـ در همان كتاب از عبدالله بن احمد و ابن ابى حاتم و طبرانى و حاكم و ابن مردويه و ابن عساكر از على(عليه السلام) نقل مى كند كه در تفسير آيه ( اِنَّما اَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوم هاد)فرمود: « رَسُولُ اللهِ الْمُنْذِرُ ، وَاَنَا الْهادِى»: «رسول خدا(صلى الله عليه وآله) منذر است و من هادى هستم»! (7)
4ـ در حديث ديگرى از ابن عباس مى خوانيم كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود:« اَنَا الْمُنْذِرُ وَ عَلِىُّ الهادِى، وَ بِكَ يا عَلِىُّ يَهْتَدِى الْمُهْتَدُوْنَ!»: «منذر منم و على(عليه السلام) هادى است، اى على هدايت يافتگان به وسيله تو هدايت مى يابند»!
اين حديث را جمعى از حفاظ معروف اهل سنت از جمله حاكم در مستدرك، ذهبى در تلخيص، فخر رازى و ابن كثير هر يك در تفسير خود، و ابن صباغ مالكى در فصول المهمه و گنجى شافعى در كفاية الطالب و علامه طبرى در تفسير خود، و ابن حيان اندلسى در بحر المحيط و نيشابورى در تفسير خويش، و حموينى در فرائد السمطين و گروه ديگرى در كتاب هاى تفسير خود آن را آورده اند. (8)
5ـ نويسنده كتاب حبيب السّير، ميرغيث الدين چنين مى گويد: « قَدْ ثَبَتَ بِطُرُق مِتِعِدِّدَة اَنَّهُ لَمّا نَزَلَ قَوْلُهُ تَعالى اِنَّما اَنُتَ مُنْذِر وَ لِكُلِّ قَوْم هاد قالَ(صلى الله عليه وآله): لِعَلِىٍّ(عليه السلام) اَنَا الْمُنْذِرُ، وَ اَنْتَ الْهادِىُ، بِكَ يا عَلِىُّ يَهْتَدِى الْمُهْتَدُونَ مِنْ بَعْدى!»: «به طرق متعددى نقل شده هنگامى كه آيه ( اِنَّما اَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْم هاد) نازل شد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام)فرمود: "منذر منم، و هادى تويى و اى على! بعد از من هدايت يافتگان به وسيله تو هدايت مى شوند"».(9)
6ـ اين حديث را حموينى نيز از ابوهريره از على(عليه السلام)نقل كرده است
7ـ در مستدرك حاكم اين حديث از ابوبريده اسلمى به شكل گسترده ترى نقل شده است فرمود: « دَعا رَسُولُ اللهِ(صلى الله عليه وآله)بِالطَّهُورِ وَ عِنْدَهُ عَلِىُّ بْنُ اَبى طالِب فَاخَذَ رَسُولُ اللهِ(صلى الله عليه وآله)بِيَد عَلِىٍّ بَعْدَ ما تَطَهَّرَ فَاَلْصَقَها بِصَدْرِهِ ثُمَّ قال: "اِنَّما اَنْتَ مُنْذِرٌ" وَ يَعْنى نَفْسَهُ، ثُمَ رَدَّها اِلى صَدْرِ عَلِى ثُمَّ قالَ وَ لَكُلِ قَوْم هاد"، ثُمَّ قالَ لَهُ "اَنْتَ مَنارُ الاَنامِ وَغايَةَ الْهُدى وَ اَميرُ الْقرّاء اَشْهَدُ عَلى ذلِكَ اِنَّكَ كَذلِكَ"»: «رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در حالى كه على(عليه السلام) نزدش بود آب براى وضو طلب كرد و بعد از آنكه وضو گرفت دست على(عليه السلام) را گرفته به سينه خود چسبانيد سپس فرمود: "منذر تويى"ـ و منظور نفس مبارك خودش بود ـ سپس دست او را بر سينه على(عليه السلام) گذاشت سپس فرمود: " وَلِكُلِّ قَوْم هاد,: تو چراغ فروزان مردم، و منتهاى هدايت، و امير قاريان قرآن (و آگاهان از اين كتاب آسمانى) هستى، من بر اين مطلب گواهى مى دهم كه تو چنين هستى"». (10)
بعيد نيست كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) اين سخن را در موارد متعدد و با بيانات مختلفى ايراد كرده باشد و تعبيرات مختلف احاديث بالا، شاهدى بر اين مطلب است.
در منابع پيروان مكتب اهلبيت(عليهم السلام) نيز احاديث متعددى در اين زمينه آمده است كه در اين مختصر امكان نقل همه آنها نيست; به اشاره كوتاهى قناعت مى كنيم: در تفسير نورالثقلين حدود پانزده حديث، در اين زمينه نقل شده است(11)، از جمله از امام باقر(عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام) نقل شده كه فرمودند: « كُلّ اِمام هادِىُ كُلِّ قَوْم فى زَمانِهِ» و در تعبير ديگرى: « كُلُّ اِمام هاد لِلْقَرْنِ الَّذى هُوَ فيه»: «هر امام (معصومى) هدايت گرى براى مردم زمان خود است» يا «هدايت گر اقوامى است كه در زمان او زندگى مى كنند». (12)
عجيب اينكه بعضى از مفسّران، تمام اين احاديث را به دست فراموشى سپرده و به اتكاى اقوال بعضى از صحابه، كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل نشده براى آيه فوق معانى ديگرى ذكر كرده اند. از جمله تفسيرى است كه از مجاهد نقل شده كه مى گويد: «منظور از منذر محمد(صلى الله عليه وآله) و منظور از ( لِكُلِّ قَوْم هاد) اين است كه هر قومى پيامبرى دارد كه آنها را به سوى خدا دعوت مى كند»! تفسيرى كه بسيار بعيد به نظر مى رسد.
تفسير ديگرى از سعيد بن جبير نقل شده كه مى گويد: «منذر محمد(صلى الله عليه وآله) است و هادى خدا است!» در حالى كه ظاهر آيه اين است كه هدايت گر هر قومى غير از هدايت گر ديگرى است، با اينكه خداوند يگانه هدايت گر همه اقوام است و نظير اين تفسيرهاى نامناسب.
آيا سزاوار است روايات متظافر رسول الله(صلى الله عليه وآله) را رها كرده و از ترس اينكه مبادا مدركى به نفع شيعه درست بشود، به دنبال اين تفسيرهاى نادرست برويم؟
پی نوشتها:
1. سوره رعد، آيه 7.
2. سوره توبه، آيه 119.
3. سوره نساء، آيه 59.
4. تفسير كبير فخر رازى، جلد 19، صفحه 14.
5. سوره رعد، آيه 7.
6.الدرُّالمنثور، جلد 4، صفحه 45.
7. همان ومدرك.
8. براى آگاهى از منابع اين حديث و مدارك آن به كتاب نفيس احقاق الحق جلد 3، صفحه 88 ـ 92 مراجعه فرمائيد.
9. حبيب السير، جلد 2، صفحه 12.
10. تفسير الميزان. جلد 11، صفحه 327 ذيل آيه فوق.
11. نور الثقلين، جلد 2، صفحه 482 ـ 485
12.همان مدرك، صفحه 483، حديث 19 و 20.