تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
آيه صادقين
قرآن در آيه ديگرى مؤمنان را مخاطب قرار مى دهد و بعد از دعوت به تقوا، به آنها دستور مى دهد كه (همواره) با صادقان و راستگويان همراه باشند، تا گرفتار انحراف نشوند: (يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اِتَقُوا اللهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقينَ): «اى كسانى كه ايمان آورده ايد از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد و با صادقان و راستگويان باشيد»(1)در اينكه منظور از «صادقين» در اين آيه چه كسانى است، تفسيرهاى مختلفى وجود دارد:
بعضى احتمال داده اند كه منظور از صادقين، شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) است، و اين آيه منحصر به زمان او است در حالى كه واضح است اين آيه مانند ساير خطابات قرآن عام است و تمام مؤمنان را در هر عصر و زمان و مكانى فرا مى گيرد.
بعضى ديگر گفته اند كه «مَعَ» در اينجا به معنى «مِن» است، يعنى: شما از جمله صادقان و راستگويان باشيد! در حالى كه هيچ ضرورتى براى اين گونه تأويل ها و توجيه ها وجود ندارد; و اصولا معلوم نيست در ادبيات عرب و كلمات ادباء «مَعَ» به معنى «مِن» به كار رفته باشد.
طبق ظاهر آيه همه مسلمانان موظفند كه در هر عصر و زمانى در خط صادقان و همراه آنان باشند، و از آن معلوم مى شود كه در هر عصر و زمان، صادق يا صادقانى وجود دارند كه مردم بايد براى پيمودن راه تقوا و پرهيزگارى با آنان باشند.
بهتر اين است كه براى فهم معنى صادقان، به خود قرآن باز گرديم و ببينيم كه چه اوصافى را براى صادقان بيان كرده است. در يك جا مى فرمايد:( اِنَّما الْمُؤمِنُونَ الَّذينَ آمَنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ فى سَبيلِ اللهِ اُولئِكَ هُمُ الصّادِقُونَ): «مؤمنان (واقعى) تنهاكسانى هستند كه به خدا و پيامبرش ايمان آورده اند، سپس شك و ترديدى به خود راه نداده و با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد كرده اند; آنها راستگويانند».(2)
در اين آيه صدق به صورت مجموعه اى از ايمان و عمل، كه خالى از هرگونه شك و ترديد و تخلّف باشد، معرفى شده است.
در آيه 177 سوره «بقره» بعد از آن كه حقيقت نيكوكارى را در ايمان به خدا و روز بازپسين و فرشتگان و كتب آسمانى و پيامبران و همچنين انفاق مال در راه خدا و در طريق نجات مستضعفان و بردگان و نيز برپاداشتن نماز و دادن زكات و وفاى به عهد و صبر و شكيبايى و استقامت در برابر مشكلات و در هنگام جهاد ذكر مى كند، مى افزايد: ( اُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا) «اينها كسانى هستند كه راست مى گويند».
به اين ترتيب نشانه اصلى صادقان، ايمان كامل به همه مقدّسات و اطاعت فرمان خدا در تمام زمينه ها، مخصوصاً نماز و زكات و انفاق و استقامت در جهاد و در مقابل مشكلات ذكر كرده است. نظير همين معنى در آيه 8 سوره حشر نيز آمده است.
از مجموع اين آيات و همچنين از اطلاق آيه مورد بحث كه بودن با صادقان را بدون هيچ قيد و شرط طى ذكر مى كند، نتيجه مى گيريم كه مسلمانان موظفند با كسانى باشند كه از نظر ايمان و تقوا در اعلا درجه، و همچنين از نظر علم و عمل و استقامت و جهاد در بالاترين سطح باشند دقت كنيد كه آيه نمى گويد در زمره صادقان باشيد بلكه مى گويد همراه آنها و در مسير پرهيزگارى باشيد. اين نشان مى دهد كه منظور مرحله اى بالاتر از مراحلى است كه مردم به آن مى رسند، و روشن ترين مصداق اين معنى، معصومان اند اين از يك سو.
از سوى ديگر دستور به همراه بودن با صادقان به طور مطلق، و جدا نشدن از آنان بدون هيچ قيد و شرط، قرينه ديگرى بر معصوم بودن آنها است; زيرا پيروى بى قيد و شرط جز در مورد معصومان معنى ندارد. (دقت كنيد)
جالب اينكه فخر رازى بعد از ذكر مقدماتى در مورد آيه، و اشاره به اين نكته كه آيه مى گويد: كسى كه ممكن الخطا است بايد اقتدا به كسى كند كه معصوم است، و معصومين كسانى هستند كه خداوند متعال آنان را صادقان نام نهاده، پس اين آيه دلالت مى كند بر اينكه افراد جايز الخطا واجب است كه با معصومان از خطا باشند، تا معصومان از خطا، مانع خطاى ممكن الخطاها شوند، و اين معنى در هر زمانى ثابت است. بنابراين در هر زمانى بايد معصومى وجود داشته باشد!
سپس مى افزايد: ما قبول داريم كه در هر زمانى بايد معصومى باشد ولى مى گوييم معصوم مجموع اُمّت است! در حالى كه شما (شيعيان) مى گوييد معصوم تنها يك نفر است».(3)
فخر رازى با توجه به مضمون روشن آيه نتوانسته است دلالت آن را بر وجود معصوم در هر عصر و زمانى انكار كند، ولى براى اينكه عقيده پيروان مكتب اهلبيت(عليهم السلام) را نپذيرد، سخن از معصوم بودن جميع امت، يا به تعبير ديگر اجماع امت به ميان آورده است، در حالى كه اولا: مسائل اجماعى كه جميع امت در آن متفق اند مسائل محدودى است; و حال آنكه همراه با صادقان بودن يك وظيفه عام است و همه شرايط را در بر مى گيرد. (دقت كنيد)
ثانياً: هيچ عرب زبانى به هنگام نزول اين آيه از كلمه صادقين چنين برداشتى (دلالت كلمه صادقين بر مجموع امّت) نداشته است، پس چگونه مى توان آن را بر اين معنى حمل كرد؟ بهتر اين است كه اعتراف كنيم در هر عصر و زمانى، فرد صادقى كه هيچ خطا و خلاف و اشتباهى در سخنان او نيست وجود دارد و ما بايد پيرو او باشيم!
در اينجا سؤالى پيش مى آيد و آن اينكه كلمه صادقين جمع است پس بايد در هر عصر و زمانى چند معصوم وجود داشته باشد، و اين معنى با عقيده پيروان مكتب اهلبيت(عليهم السلام) سازگار نيست.
پاسخ اين سؤال با توجّه به يك نكته روشن مى شود، و آن اينكه اين جمع مى تواند اشاره به مجموع زمان ها باشد; زيرا صادقان در مجموع زمان ها جماعتى را تشكيل مى دهند. درست مثل اينكه گفته شود مردم هر زمان بايد پيرو انبياء و پيامبران الهى باشند، مفهوم اين سخن آن نيست كه در هر زمان پيامبران متعددى وجود دارند; بلكه منظور اين است كه هر گروهى پيرو پيامبر زمان خود گردند. يا اينكه گفته شود مردم بايد تكاليف خود را از علماء و مراجع تقليد بگيرند، يعنى: هر كس بايد پيرو عالم و مرجع تقليد زمان خود باشد.
شاهد گوياى اين موضوع آن است كه در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) جز او كسى كه واجب الاطاعه باشد وجود نداشت، در حالى كه آيه فوق به طور قطع شامل زمان او هم مى شود; بنابراين روشن است كه منظور جمع در يك زمان نيست، بلكه منظور آيه از همراهى صادقين در مجموعه زمان ها است، اين تحليل از منظر خود آيه ارائه شد.
امّا از نظر روايات اسلامى، بسيارى از مفسّران و محدثان اهل سنت از ابن عباس نقل كرده اند كه آيه فوق درباره على بن ابيطالب(عليه السلام) است.
از جمله علامه ثعلبى در تفسير خود نقل مى كند كه ابن عباس در تفسير اين آيه گفت: «مَعَ الصّادِقينَ يَعْنى مَعَ عَلِىِ بْنِ اَبيطالِب وَ اَصْحابِهِ». (4)
همچنين علامه گنجى در كفاية الطالب و علامه سبط بن الجوزى در تذكره از گروهى از علماء چنين نقل مى كند: « قالَ عُلَماءُ السِيَر، مَعْناهُ كُونُوا مَعَ عَلِى(عليه السلام) وَ اَهْلِ بَيْتِهِ، قالَ ابْنُ عَباس عَلىٌّ سَيِدُ الصّادِقينَ»: «علماى سيره (علماى تاريخ پيامبر) گفته اند: معناى اين آيه آن است كه با على(عليه السلام) و خاندانش همراه باشيد، ابن عباس مى افزايد: على(عليه السلام) سيد و سرور صادقان است». (5)
در روايات متعدّدى كه از طرق اهل بيت به ما رسيده نيز بر اين معنى تأكيد شده است. از جمله در روايتى از جابر بن عبدالله انصارى از امام محمّد باقر(عليه السلام)مى خوانيم كه در تفسير آيه ( وَكُونُوا مَعَ الصّادِقينَ) فرمود: « أَى آلُ مُحَمَّد».(6)و در روايات ديگرى كه بريد بن معاويه از همان امام(عليه السلام) نقل كرده است در تفسير اين آيه مى خوانيم: « اِيانا عَنى»: «مقصود مائيم».(7)
در تفسير برهان از كتاب نهج البيان نقل مى كند: « رُوىَ أَنَّ النَّبى(صلى الله عليه وآله) سُئِلَ عَنِ الصّادِقين فَقالَ هُمْ عَلِى وَ فاطِمَةُ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ وَ ذُرِيَّتُهُمْ الطّاهِرُونَ اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ»: «روايت شده است كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله) درباره صادقين سؤال شد، فرمود: آنها على و فاطمه و حسن و حسين(عليهما السلام) و فرزندان معصوم آن ها تا قيامت اند». (8)
بديهى است تمام اين روايات در واقع براى بيان مصداق است، و با كلّيت مفهوم آيه منافات ندارد چرا كه شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)را درجه اوّل شامل مى شود، و بعد امامان معصوم(عليه السلام) را در هر عصر و زمان.
به اين ترتيب آيه فوق هم مسأله ولايت عامه را ثابت مى كند و هم ولايت خاصه را.
پی نوشتها :
1. سوره توبه، آيه 119
2. سوره حجرات، آيه 15.
3. تفسير فخر رازى، جلد 16، صفحه 221.
4. احقاق الحق، جلد 3، صفحه 297.
5. همان مدرك.
6. نور الثقلين، جلد 2، صفحه 280 حديث 392.
7. همان مدرك، حديث 393.
8. تفسير برهان، جلد 2، صفحه 170.