تفسیر موضوعی قرآن کریم 

مقدمه:
حسّاس‌ترین بخش توحید، توحید عبادت است که جز او را نپرستیم، در برابر غیر او سر تسلیم فرود نیاوریم و جز به درگاه او سجده نکنیم، و مى‌توان گفت سرفصل دعوت پیامبران و نخستین پایگاه آیین آنها همین مسأله توحید در عبادت بوده و درگیرى‌هایى که با مشرکان داشته‌اند غالباً از همین‌جا سرچشمه مى‌گرفت.
درست است که توحید در عبادت لازمه توحید ذات و صفات است، چرا که وقتى مسلّم شد واجب الوجود تنها او است، و هرچه غیر از او ممکن و محتاج و نیازمند است، راهى جز این نیست که عبادت مخصوص او باشد.
او کمال مطلق است و جز او کمال مطلق نیست، عبادت براى راه یافتن به سوى کمال است و بنابراین مخصوص او است.
قابل توجّه این‌که آیات قرآن مملوّ است از دعوت به توحید در عبادت، که قسمت‌هاى حسّاس آن را براى رسیدن به این پیام مهمّ قرآنى در اینجا مطرح مى‌کنیم و بقیّه نیز با اشاره‌هاى گویایى مورد توجّه قرار مى‌گیرد.
با این اشاره به سراغ قرآن مى‌رویم و به آیات زیر گوش جان فرا مى‌دهیم:

1. (وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اُعْبُدُوا اللهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَّنْ هَدَى اللهُ وَمِنْهُمْ مَّنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلاَلَةُ فَسِیرُوا فِی الاَْرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ)⁽¹⁾

2. (وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَّسُولٍ إِلاَّ نُوحِی إِلَیْهِ اَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُونِ)⁽²⁾

3. (لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحاً إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللهَ مَا لَکُمْ مِّنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ)⁽³⁾

4. (وَ مَا اُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا إِلَهاً وَاحِداً لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ)⁽⁴⁾

5. (قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ قُلْ لاَّ أَتَّبِعُ أَهْوَاءَکُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِینَ)⁽⁵⁾

6. (وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ)⁽⁶⁾

7. (وَ مَا اُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلاَةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ)⁽⁷⁾

8. (وَ إِنَّ اللهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ)⁽⁸⁾

9. (یَا عِبَادِی الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّىَ فَاعْبُدُونِ)⁽⁹⁾

10.(وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الاََْرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ)⁽¹⁰⁾

11.(وَ لاَ یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلاَئِکَةَ وَالنَّبِیِّینَ أَرْبَاباً أَیَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُّسْلِمُونَ)⁽¹¹⁾

12.(وَ للهِِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّمَوَاتِ وَالاََْرْضِ طَوْعاً وَکَرْهاً وَظِلاَلُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ)⁽¹²⁾
  
ترجمه:

1. « ما درهر امّتي رسولي فرستاديم كه خداي يكتا را بپرستيد و از طاغوت اجتناب كنيد، خداوند گروهي را هدايت كرد و گروهي ضلالت و گمراهي دامنشان را گرفت، پس در روي زمين سير كنيد و ببينيد عاقبت تكذيب كنندگان چگونه بود».
2. «ما پیش از تو هیچ پیامبرى را نفرستادیم مگر این که به او وحى کردیم که: هیچ معبودى جز من نیست، پس فقط مرا پرستش کنید».
3. «ما نوح را به سوى قومش فرستادیم، او گفت: اى قوم من! (تنها) خداوند یگانه را پرستش کنیدکه معبودى جز او براى شما نیست. (و اگر غیر او را عبادت کنید) من بر شما از عذاب روز بزرگى مى‌ترسم!».
4. «...در حالى که دستور داشتند فقط خداوند یکتایى را که هیچ معبودى جز او نیست بپرستند، او پاک و منزّه است از آنچه همتایش قرار مى‌دهند!».
5. «بگو: من از پرستش کسانى که غیر از خدا مى‌خوانید، نهى شده ام. بگو: من از هوا و هوسهاى شما پیروى نمى‌کنم، اگر چنین کنم گمراه شده ام و از هدایت یافتگان نخواهم بود».
6. «و پروردگارت را عبادت کن تا یقین تو را فرا رسد (و از جهان چشم فروبندى)».
7. «و به آنها دستورى داده نشده بود جز این که خدا را بپرستند و دین خود را براى او خالص کنند و به توحید بازگردند،و نماز را برپا دارند و زکات را بپردازند، و این است دین پایدار».
8. «و (عیسى گفت:) خداوند، پروردگار من و پروردگار شماست او را پرستش کنید، این است راه راست».
9. «اى بندگان من که ایمان آورده اید! زمین من گسترده است، پس تنها مرا بپرستید و هجرت کنید و در برابر فشارهاى دشمنان تسلیم نشوید)».
10. «خداوند به کسانى از شما که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده‌اند وعده داده است که به یقین، خلافت روى زمین را به آنان خواهد داد، همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت بخشید».
11. «و به شما دستور نمى‌دهد که فرشتگان و پیامبران را، (به عنوان) پروردگار انتخاب کنید. آیا شما را، پس از آن که مسلمان شدید، به کفر فرمان مى‌دهد؟!».
12. «کسانى که در آسمانها و زمین هستند از روى اختیار یا اجبار ـ و همچنین سایه هایشان ـ هر صبح و شام براى خدا سجده مى‌کنند».

شرح مفردات

مفهوم دقیق عبادت

«عبادت» و «عبودیّت» هر دو به معناى اظهار خضوع است، ولى به گفته راغب در مفردات، عبادت مفهوم عمیق‌ترى دارد و به معناى نهایت خضوع در مقابل کسى است که نهایت انعام و اکرام را فرموده، یعنى خدا.
به نظر مى‌رسد که ریشه اصلى این واژه از «عبد» به معناى بنده گرفته شده. منتها واژه «عبد» به گفته لسان‌العرب و کتاب العین، گاه به هر انسانى گفته مى‌شود، خواه برده باشد یا آزاد - چرا که همه انسان‌ها بنده خدا هستند - و گاه به خصوص بردگان اطلاق مى‌شود.
راغب مى‌افزاید: «عَبْد» چهارگونه است: 1. بردگانى که خرید و فروش مى‌شوند 2. عبد به معناى مخلوق 3. عبد به معناى کسى که در مقام عبادت و خدمت است که این خود بر دوگونه است: بنده خدا، و بنده دنیا (لذا گاهى گفته مى‌شود «عِبادُ الرِّحْمن» و گاه گفته مى‌شود «عَبیدُ الدُّنْیا».
در مجمع البحرین آمده است که این واژه گاهى به معناى حزب و گروه نیز به کار مى‌رود، و آیه شریفه (فَادْخُلِی فِی عِبَادِى) : «پس در سلک بندگان (خالص) من در آى»⁽¹³⁾  اشاره به این معنى دارد.
این نکته نیز قابل است که عبادت را بر دو گونه تقسیم کرده‌اند: عبادت اختیارى که در آیات قرآن امر به آن شده. و عبادت غیر اختیارى، همان‌گونه که قرآن مى‌فرماید: (وَ إِنْ مِّنْ شَیْءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ): «و هیچ موجودى نیست، جز آنکه، تسبیح و حمد او مى‌گوید.»⁽¹⁴⁾
طریحى در مجمع البحرین مى‌گوید: حکماء عبادت را به سه‌گونه تقسیم کرده‌اند:
عبادت جسمانى مانند: نماز و روزه و عبادت روحانى مانند: اعتقاد به توحید و سایر عقاید دینى، و عبادات اجتماعى مانند: جهاد در برابر دشمن و انواع کمک‌ها و تعاون.
«طاغوت» صیغه مبالغه از مادّه «طغیان» است⁽¹⁵⁾ و مى‌دانیم طغیان به معناى هرگونه تجاوز از حدّ است، و لذا واژه «طاغوت» به هر موجود سرکش و متجاوزى گفته مى‌شود، مانند: شیطان، ساحران، جبّاران، حاکمان ظالم، و حتى به مسیرهایى که به غیر حقّ منتهى مى‌گردد طاغوت گفته مى‌شود.
این واژه هم به معناى فرد و هم به معناى جمع مى‌آید.
طبرسى در مجمع البیان در تفسیر آیة الکرسى پنج قول در معناى طاغوت ذکر مى‌کند: شیطان، کاهن، ساحر، انسان‌ها و جنّییان سرکش و بت‌ها (ولى ناگفته پیدا است که همه این اقوال به یک معناى جامع باز مى‌گردد که در بالا به آن اشاره شد.)

تفسیر و جمع‌بندى

معبود فقط او است!

نخستین آیه مورد بحث دعوت به توحید در عبادت را برنامه اصلى تمام فرستادگان الهى مى‌شمرد، مى‌فرماید: «ما در هر امّتى رسولى برانگیختیم که: "خداى یکتا را بپرستید، و از (پرستش) طاغوت اجتناب کنید"»: (وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اُعْبُدُوا اللهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ).
این سخن در برابر کسانى گفته شده که در آیه قبل از این آیه (35 سوره نحل) از قول آنها نقل مى‌کند که براى توجیه بت‌پرستى خود مى‌گفتند: خدا خواسته است که ما بت‌ها را بپرستیم و او به اعمال ما راضى است. قرآن در پاسخ آنها مى‌فرماید: همه انبیاء بدون استثنا دعوت به توحید در عبادت کردند و با پرستش هر موجودى غیر از خدا مخالفت ورزیدند، این چه نسبت دروغى است که به خدا مى‌دهید؟!
سپس مى‌افزاید: «خداوند گروهى از آنان را هدایت کرد»: (فَمِنْهُمْ مَّنْ هَدَى اللهُ).
«و گروهى از آنان ضلالت وگمراهى دامانشان را گرفت»: (وَ مِنْهُمْ مَّنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلاَلَةُ).
سپس دستور مى‌دهد «پس در روى زمین گردش کنید و ببینید سرانجام تکذیب کنندگان (آیات خدا) چگونه بوده است؟!» : (فَسِیرُوا فِی الاََْرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ).
آرى آنها به خاطر انحراف از مسیر توحید و سجده در برابر طاغوت‌ها در لجن‌زار فساد و بدبختى غوطه‌ور شدند، و عذاب الهى نیز دامانشان را گرفت.
قابل توجّه این‌که: در این آیه هدایت را به خدا نسبت مى‌دهد، چرا که اگر توفیق و امداد الهى نباشد کسى با نیروى خود نمى‌تواند به سر منزل مقصود برسد. ولى ضلالت را به خود آنها نسبت مى‌دهد، چرا که اثر اعمال خودشان بوده است.

من غیر خدا را پرستش نمى‌کنم

در پنجمین آیه، نوبت به پیغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) مى‌رسد، خداوند به او دستور مى‌دهد: «بگو: "من از پرستش کسانى که غیر از خدا مى‌خوانید، نهى شده‌ام"» : (قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ).
تعبیر به «اَلَّذینَ» که معمولاً براى جمع مذکّر عاقل مى‌آید، در مورد معبودهاى آنان یا به خاطر آن است که آنها در عالم وهم و گمان خود براى بتها روح و عقل و شعور قائل بودند، و یا به خاطر این‌که در میان این معبودها کسانى همچون مسیح (عليه السلام) یا فرشتگان و جن قرار داشتند.
سپس براى این‌که روشن سازد این منع و نهى الهى دلیلش چیست؟ مى‌افزاید: «بگو: "من از هوا و هوسهاى شما پیروى نمى‌کنم، اگر چنین کنم گمراه شده‌ام، و از هدایت یافتگان نخواهم بود".»: (قُلْ لاَّ أَتَّبِعُ أَهْوَاءَکُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَمَا أَنَا مِنْ الْمُهْتَدِینَ).
یعنى ریشه‌هاى بت‌پرستى همه به هواپرستى (و گمان و پندار) باز مى‌گردد، و مسلّم است پیروى از هواى نفس سرانجامش گمراهى است، و هرگز به سعادت و هدایت منتهى نخواهد شد.

اگر قادر به عبادت خدا نیستید، هجرت کنید

در نهمین آیه باز به نکته تازه‌اى برخورد مى‌کنیم که به مؤمنان دستور مى‌دهد هرگاه ماندن در یک مکان، حتى وطن مورد علاقه آنها، مانع از پرستش خداى یگانه باشد (و توحید عبادت را بر هم زند) از آنجا مهاجرت کنند، مى‌فرماید : «اى بندگان من که ایمان آورده‌اید! زمین من گسترده است، پس تنها مرا بپرستید (و هجرت کنید و در برابر فشارهاى دشمنان تسلیم نشوید).»: (یَا عِبَادِی الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیّاىَ فَاعْبُدُونِ).
آرى زمین خدا وسیع است و هرگز نمى‌توان به بهانه موضوعاتى همچون قوم و قبیله، خانه و کاشانه و موطن مورد علاقه، تن به ذلّت شرک و اسارت کفر و بت‌پرستى داد. بلکه وظیفه هر مؤمن موحدّى این است که در چنین شرایطى جلاى وطن کند و به سرزمین آماده‌ترى گام بگذارد و چراغ توحید را فروزان دارد و چه بسا همچون مهاجران آغاز اسلام بتواند نیروى کافى تهیه کند و به وطن اصلى باز گردد و لکه شرک و بت‌پرستى را از دامان آن بزداید.
تعبیر «یا عِبادِىَ»: «اى بندگان من»، و «ارضِى»: «زمین من»، و (فَإِیّىَ فَاعْبُدُونِ): «تنها مرا بپرستید» تعبیراتى است آمیخته با لطف و مرحمت الهى و اشاره‌اى است به حمایت مستمر او از موحّدان در هرجا که باشند و در هر زمان و مکان.⁽²⁵⁾
قابل توجّه این‌که مخاطب در این آیه، عباد و بندگانند، ولى با این حال باز به آنها دستور عبادت و پرستش خداى یگانه مى‌دهد، اشاره به این‌که بندگان باید همواره مسیر توحید را تا پایان عمر ادامه دهند و لحظه‌اى از آن منحرف نشوند. این همانند تکرار جمله: (اِهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ): از ناحیه مؤمنان است که درعین هدایت، تقاضاى استمرار این نعمت از خدا مى‌کنند.
به هر حال آیه فوق دلیل بر لزوم مهاجرت از سرزمین شرک و بت‌پرستى به دارالایمان است، مگر این‌که انسان بتواند وضع آن سرزمین را دگرگون سازد.
آیه مورد بحث از آیات سوره عنکبوت است که مفسّران گفته‌اند یازده آیه آغاز آن در مدینه در مورد کسانى که در مکه بودند و اظهار اسلام مى‌کردند امّا حاضر هجرت به مدینه نبودند نازل شده، و آیه بعد از آن (کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ) نیز اشاره به همین معنا مى‌کند که سرانجام همه مى‌میرند و از وطن و مال و همسر و فرزند جدا مى‌شوند، پس گمان نکنید اگر در محیط آلوده به شرک بمانید همیشه در کنار محبوبتان خواهید بود.⁽²⁶⁾

توضیحات

1. درخت پربار توحید عبادت

قبل از هر چیز توجّه به این نکته لازم است که احترام و تواضع و خضوع و ستایش، مراتب و درجاتى دارد، و آخرین درجه و بالاترین مرحله آن همان پرستش و عبودیّت است. بدیهى است هرگاه انسان براى کسى تا این حد احترام قائل شود و با تمام وجود در برابر او نهایت خضوع کند، و به خاک افتد و سجده نماید مسلّماً در برابر فرمان‌هاى او نیز تسلیم خواهد بود. آیا خضوع در حد پرستش، و ستایش نامحدود و احترام بى‌حد، ممکن است از اطاعت و تسلیم در برابر فرمان جدا باشد؟
اینجا است که مى‌گوییم اگر انسان به روح عبادت خالص واقف شود بزرگترین گام را در مسیر اطاعت فرمان خدا و انجام نیکى‌ها و پرهیز از بدى‌ها برداشته است، و چنین عبادتى ـ مخصوصاً اگر دائم و مستمر باشد ـ رمز تربیت و تکامل انسان است. چنین عبادت خالصانه‌اى آمیخته با عشق محبوب است و جاذبه این عشق، عامل مهم حرکت به سوى او است، و حرکت به سوى آن کمال مطلق، عاملى است براى جدایى از پستى‌ها و زشتى‌ها و آلودگى به گناه.
به همین دلیل تا این حد به مسأله عبادت خالص (توحید در عبادت) اهمّیّت داده شده است تا آنجا که قرآن مى‌فرماید: (إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ): «به یقین کسانى که از عبادت من تکبّر مى‌ورزند بزودى با ذلّت وارد دوزخ مى‌شوند.»⁽³²⁾
شخص عبادت کننده به دلیل خضوع بى‌حدّش در برابر خداوند، سعى مى‌کند رضایت او را جلب کند و به او تقرّب جوید، و چون مى‌داند جلب رضاى او از طریق اطاعت فرمان او است در این راه مى‌کوشد و دستورات او را بر سر و چشم مى‌نهد. عبادت کننده حقیقى تلاش مى‌کند خود را به معبودش، و به معشوق حقیقيش شبیه و مانند سازد، و از این طریق پرتوى از صفات جمال و جلال او را در خود منعکس کند. تأثیر این امور در تکامل و تربیت انسان جاى انکار نیست.

2. روح عبادت و پرهیز از افراط و تفریط‌ها

در معناى عبادت، مانند بسیارى از مسائل دیگر افراط و تفریط‌هاى عجیبى صورت گرفته. بعضى تا آنجا پیش رفته‌اند که حتى سجود براى غیر خدا را ـ اگر توأم با اعتقاد به مالکیّت و ربوبیّت مسجود نباشد ـ بى‌مانع شمرده‌اند، و سجده فرشتگان را بر آدم (عليه السلام)، و سجده برادران یوسف را در برابر یوسف (عليه السلام) به عنوان شاهد ذکر کرده‌اند.
بعضى دیگر هرگونه توجّه و توسّل به پیامبر (صلي الله عليه و آله) و امامان  و شفاعت طلبیدن و خضوع در مقابل آنها را شرک شمرده‌اند و فاعل آن را مشرک مى‌شمرند. ولى حقیقت این است که با هیچ‌یک از این دو عقیده نمى‌توان هماهنگ شد.
توضیح این‌که: حقیقت عبادت همان‌گونه که در آغاز این بحث در شرح مفردات از قول علماى لغت نقل کردیم، همان خضوع مطلق و نهایت تواضع و تذلّل در مقابل معبود است، و از نظر اسلامى این کار مخصوص خدا است و در برابر هر شخص دیگرى انجام شود شرک در عبادت محسوب مى‌گردد.
به تعبیر دیگر خضوع و تواضع مراتبى دارد: مرحله‌اى از آن در برابر دوستان انجام مى‌گیرد و نقطه مقابل آن تکّبر در برابر آنها است، مرحله دیگر در برابر انسان‌هاى گرانقدرى همچون پدر و مادر انجام مى‌شود چنانکه قرآن مى‌فرماید: (و َاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ): «و پر و بال تواضع خویش را از روى محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر.»⁽³³⁾
مرحله بالاتر از آن در برابر پیامبران (صلي الله عليه و آله) و امامان معصوم  انجام مى‌گیرد، تا آنجا که مسلمانان حق نداشتند صداى خود را فراتر از صداى پیامبر (صلي الله عليه وآله) بلند کنند : (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِىِّ وَلاَ تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ): «اى کسانى که ایمان آورده‌اید! صداى خود را از صداى پیامبر بالاتر نبرید، و در برابر او بلند سخن مگویید (و او را بلند صدا نزنید) آن گونه که بعضى از شما در برابر بعضى بلند صدا مى‌کنند.»⁽³⁴⁾
ولى آخرین مرحله خضوع و تواضع و تذلّل که نامش عبادت و عبودیّت است مخصوص خدا است، که مصداق روشن آن همان سَجْدَه مى‌باشد.
بنابراین خضوع مطلق و نهایت تذلّل ( هرچند آمیخته به اعتقاد ربوبیّت و مملوکیّت نباشد ) عبادت و مخصوص خدا است و به همین دلیل سجده براى غیر او جائز نیست.
نویسنده المنار در تفسیر سوره حمد در معناى عبادت سخنى دارد که خلاصه‌اش چنین است:
عبادت تنها به معناى نهایت خضوع نیست، بلکه باید توأم با اعتقاد به عظمت معبود و اعتقاد به سلطه و احاطه او باشد. سلطه و احاطه‌اى که کنه و ماهیتش قابل ادراک نیست و لذا ممکن است عاشقى در برابر معشوقش نهایت خضوع را کند تا آن حد که اراده و خواست او در اراده معشوق و محبوبش فانى گردد، با این حال آن را عبادت نمى‌گویند، و همچنین خضوع بى‌نهایت بسیارى از مردم در برابر رؤسا و امراء و پادشاهان!⁽³⁵⁾
مفسّر بزرگ، مرحوم علّامه طباطبایى در المیزان نیز سخنى نزدیک به این در تفسیر سوره حمد دارد و مى‌گوید: عبادت تنها خضوع نیست، بلکه حقیقت عبادت گویى این است که بنده خود را در مقام مملوکیّت پروردگار قرار داده‌است. سپس همین معنا را در تفسیر سوره بقره هنگامى که سخن از سجده فرشتگان براى آدم (عليه السلام) مى‌گوید، تکرار مى‌کند و فعل عبادى را فعلى مى‌داند که صلاحیّت اظهار مولویّت مولى و عبودیّت عبد را داشته باشد. به همین دلیل ایشان سجده‌اى را براى غیر خدا ممنوع مى‌شمرد که در آن اعتقاد به ربوبیّت غیر خدا باشد، و امّا سجده‌اى که به عنوان احترام و تکریم دیگرى باشد و در آن اعطاى ربوبیّت نباشد بى‌مانع مى‌داند، هرچند در پایان اضافه مى‌کند ذوق دینى که از انس به ظواهر دین حاصل شده است حکم مى‌کند که سجده مخصوص خدا است و در برابر غیر خدا نباید سجده کرد.⁽³⁶⁾
با این حال آنچه از دقّت در موارد استعمال کلمه «عبادت» در قرآن و سنّت و استعمالات روزمرّه و گواهى ارباب لغت استفاده مى‌شود، این است که مفهوم لغوى این واژه همان نهایت خضوع است، نه اعتقاد به ربوبیّت و مالکیّت معبود. به همین دلیل اگر کسى در برابر خورشید و ماه و آتش سجده کند به خاطر برکاتى که دارند، به این کار خورشید پرستى و ماه‌پرستى و آتش‌پرستى گفته مى‌شود وهمچنین اگر کسى در برابر مجسّمه نیاکان یا ملوک و سلاطین به عنوان اداى احترام سجده نماید و یا از آن بالاتر اگر در پیشگاه امامان  به خاطر مقام والاى آنها به آنها سجده کند، پرستش و عبودیّت خواهد بود و ممنوع است.
به همین دلیل قرآن مجید صریحاً در آیه سجده (آیه 37 سوره فصلت) از سجده کردن در مقابل ماه و خورشید نهى مى‌کند و مى‌فرماید: (لاَ تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلاَ لِلْقَمَرِ). و نیز به همین دلیل در روایات اسلامى کراراً از سجده کردن براى غیر خدا نهى شده است، از جمله: روایات هفتگانه‌اى است که در کتاب وسائل الشیعه، در ابواب سجود، باب 27 وارد شده. در یکى از این روایات مى‌خوانیم: پیامبر (صلي الله عليه و آله) به مشرکان عرب فرمود: «اَخْبِرُونى عَنْکُمْ اِذا عَبَدْتُمْ صُوَرَ مَنْ کانَ یَعْبُدُ اللهَ فَسَجَدْتُمْ لَهُ اَوْ صَلَّیْتُمْ وَ وَضعْتُمُ الْوُجُوْهَ الْکَرِیْمَةَ عَلَى التَّرابِ بِالسُّجُودِ بِها فَما الَّذى بَقیتُمْ لِرَبِّ العالَمینَ؟ اَما عَلِمْتُمْ اَنَّ مِنْ حَقِّ مَنْ یَلْزَمُ تَعْظِیمُهُ وَ عِبادَتُهُ اَنْ لا یُساوى عَبیدُهُ»: «به من خبر دهید هنگامى که شما مجسّمه‌هاى بنده خدا را پرستش مى‌کنید و براى او سجده یا نماز بجا مى‌آورید، و به عنوان سجود صورت به خاک مى‌گذارید، چه چیز براى پروردگار عالمیان باقى گذارده‌اید؟! آیا شما نمى‌دانید از حقوق کسى که تعظیم و عبادت او لازم است این است که با بندگانش یکسان قرار داده نشود.»⁽³⁷⁾
در روایات متعدّدى نیز در پاسخ این سؤال که سجده یعقوب (عليه السلام) و فرزندان او در برابر یوسف (عليه السلام) چگونه بود؟ و یا سجده فرشتگان براى آدم (عليه السلام) چگونه مجاز شد؟ فرموده‌اند که: سجده براى خداوند بود و جنبه شکر داشت، و در عین حال تحیّت و احترامى براى آدم و یوسف؟؟؟ محسوب مى‌شد.⁽³⁸⁾
در بعضى از این روایات آمده است که: آدم (عليه السلام) یا یوسف (عليه السلام) به منزله کعبه بودند که در برابر آن سجده مى‌شود، امّا سجده براى خدا است.⁽³⁹⁾  گاه فرموده‌اند: چون این سجده به امر خدا بوده، سجود براى خدا محسوب مى‌شده است.⁽⁴⁰⁾
نتیجه همه این روایات تقریباً یکى است و آن نفى سجود براى غیر خدا.
مرحوم علّامه مجلسى در بحارالانوار نیز روایات متعدّدى در این زمینه نقل کرده است.⁽⁴¹⁾
در داستان معروف هجرت مسلمانان به حبشه آمده است که وقتى وارد بر نجاشى شدند، رهبان‌هاى مسیحى به آنها دستور دادند که براى پادشاه سجده کنید. جعفربن ابى طالب به آنها گفت: «لا نسجد الالله»: «ما جز براى خدا سجده نمى‌کنیم.»⁽⁴²⁾ همه این روایات تاکیدى است بر عدم جواز سجود براى غیر خدا و تفسیرى است بر حقیقت عبادت.

3. توحید شرک‌آلود وهابیان