تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
حديث سفينه نوح
از احاديث معروف درباره اهل بيت(عليهم السلام) و امامان معصوم(عليه السلام)حديث سفينه است كه به طور گسترده در كتب معروف شيعه و اهل سنّت آمده است. در اين جا به طور بسيار فشرده به سراغ متن و اسناد و منابع اين حديث شريف مى رويم. اين حديث را حداقل هشت نفر از صحابه از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل كرده اند (ابوذر، ابوسعيد خدرى، ابن عباس، اَنَس، عبدالله بن زبير، عامر بن واثله، سلمة بن الاكوع و حضرت على(عليه السلام)). (1)
احاديث فوق در ده ها كتاب از كتب معروف اهل سنّت آمده است كه ذيلا به قسمتى از آنها اشاره مى شود، و توضيح بيشتر را به كتاب هاى شريف احقاق الحق جلد نهم، و خلاصه عبقات جلد 4 و كتب ديگر وا مى گذاريم.
1ـ ابوذر در كنار خانه كعبه، دست در حلقه باب كعبه كرده و مى گفت: كسى كه مرا مى شناسد، مى شناسد و هر كس مرا نمى شناسد، بداند من ابوذر غفارى هستم: « سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ(صلى الله عليه وآله) يَقُولُ مَثَلُ اَهْلِبَيْتى فيكُمْ كَمَثَلِ سَفينَةِ نُوح فى قوم نُوح مَنْ رَكِبَها نَجى وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْها هَلَكَ» و در روايت ديگرى آمده است كه «وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْها غَرَقَ»: «از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) شنيدم كه مى فرمود: اهل بيت من در ميان شما همانند كشتى نوح اند هر كس بر آن سوار شود نجات مى يابد و هر كسى از آن جدا شود، هلاك مى گردد (و در روايتى غرق مى شود)». (2)
به اين ترتيب در درياى طوفان زده زندگى، كشتى نجات آنها هستند.
2ـ ابن عباس و همچنين سلمة بن الاكوع (مطابق نقل ابوالحسن على بن محمد شافعى، مشهور به ابن مغازلى، در كتاب مناقب) از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل مى كنند كه فرمود: « مَثَلُ اَهْلِ بَيْتى فيكُمْ مَثَلُ سَفينَةِ نُوح، مَنْ رَكِبَها نَجى وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْها هَلَكَ».
اين عبارتى است كه از ابن عباس نقل شده، ولى عبارت ابن اكوع از اين فشرده تراست: « مَثَلُ اَهْلِ بَيْتى مَثَلُ سَفينَةِ نُوح مَنْ رَكِبَها نَجى ».
شيخ محمد امين انطاكى نويسنده كتاب «لَماذا اخْتَرْتُ مَذْهَبَ اَهْلِ البَيْتِ؟»: «چرا مذهب اهل بيت(عليه السلام) را برگزيدم؟» در بحث حديث سفينه مى گويد: «تمام علماى اسلام اتفاق نظر دارند كه اين حديث شريف از احاديث صحيحه و مستفيضه نزديك به حدّ تواتر است و تعداد زيادى از حافظان و ائمه حديث و اهل سيره و تواريخ در مؤلفات و مجامع حديث خود، آن را نقل كرده اند كه عدد آنها بالغ بر يكصد نفر مى شود; و همگى آن را به عنوان حديثى مورد قبول پذيرفته اند». سپس مى افزايد «غير مسلمانان نيز اين حديث را به عنوان يك حديث اسلامى نقل كرده اند». (3)
در كتاب عبقات الانوار اين حديث را از نود و دو كتاب كه به وسيله نود و دو نفر از دانشمندان معروف اهل سنّت تأليف يافته به طور مشروح و با تمام مشخصات نقل مى كند:
در ملحقاتى كه نويسنده خلاصه عبقات الانوار ذكر كرده است، اين حديث را از هشت نفر از صحابه و هشت نفر از تابعين، سه نفر از علماى قرن دوم، هشت نفر از علماى قرن سوم، چهارده نفر از علماى قرن چهارم، و به همين ترتيب قرن به قرن تا قرن معاصر پيش رفته و همه را با نام و نشان بر شمرده است. (4)
مفاد حديث سفينه
براى درك معنى دقيق اين حديث لازم است يك نظر اجمالى به موقعيت كشتى نوح(عليه السلام) بيندازيم.
قرآن مجيد مى فرمايد: ( فَفَتَحْنا اَبْوابَ السَّماءِ بِماء مُنْهَمِر ـ وَ فَجَّرْنَا الاَرْضَ عُيُوناً فَالْتَقَى الماءُ عَلى اَمْر قَدْ قُدِرَ): «در اين هنگام درهاى آسمان را با آبى فراوان و بوقفه گشوديم; ـ و زمين را شكافتيم و چشمه هاى زيادى بيرون فرستاديم; و اين دو آب براى هدفى كه مقدّر شده بود درآميختند (و درياى وحشتناكى تشكيل شد)!»(5)
اين طوفان و سيلاب عالم گير همه چيز را در هم نورديد و در خود فرو برد; تنها يك نقطه نجات در آن وجود داشت و آن كشتى نوح(عليه السلام) بود كه خداوند سرنشينانش را از غرقاب بيمه كرده بود، تا آنجا كه وقتى فرزند نوح با غرور و خيره سرى گفت: (سَآوِىْ اِلى جَبَل يَعْصِمُنى مِنَ الماءِ): «بزودى به كوهى پناه مى برم كه مرا از آب حفظ مى كند!». (زيرا هيچ سيلابى از كوه هاى بلند نمى گذرد) با جواب قاطع و كوبنده پدر خود مواجه شد كه گفت( لا عاصِمَ الْيَومَ مِنْ اَمْرِاللهِ اِلا مَنْ رَحِمَ): (نوح) گفت: «امروز هيچ نگهدارنده اى در برابر فرمان خدا نيست; مگر آن كس را كه او رحم كند.»! ـ اشاره به مؤمنانى است، كه سوار بر كشتى نجات شده بودند ـ و بلافاصله صدق اين گفتار نوح نمايان گشت زيرا: ( وَ حالَ بَيْنَهُما الْمَوْجُ فَكانَ مِنَ المُغْرَقينَ): «در اين هنگام; موجى در ميان آن دو جدايى افكند; و او در زمره غرق شدگان قرار گرفت!»(6)
تشبيه اهل بيت(عليهم السلام) به چنان كشتى، در چنان شرائط بسيار پر معنى است; و حقايق زيادى را مى تواند به ما بياموزد; از جمله:
1ـ بعد از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، طوفان هايى امت اسلامى را فرا مى گيرد و بسيارى را با خود مى برد و در ميان امواج خود غرق مى كند!
2ـ براى رهايى از چنگال خطراتى كه دين و ايمان و روح و جان مردم را تهديد مى كند، تنها يك نقطه اميد وجود دارد و آن كشتى نجات اهل بيت(عليهم السلام) است; كه تخلف و جدايى از آن به يقين مايه هلاكت است!
3ـ جدا ماندن از يك وسيله نقليه در يك بيابان ممكن است هميشه با مرگ همراه نباشد; بلكه انسان را شديداً به زحمت بيفكند; ولى جدا شدن از كشتى نجات در يك درياى طوفانى اثرى جز هلاكت و مرگ ندارد.
4ـ شرط قرار گرفتن در كشتى نوح(عليه السلام) ايمان و عمل صالح بود; و به همين دليل نوح به فرزندش پيشنهاد كرد كه ايمان بياورد و از كافران جدا شود، و همراه او و يارانش بر كشتى سوار شود: (ا ِرْكَبْ مَعَنا وَلا تَكُنْ مَعَ الكافِرينَ) بنابراين شرط نجات اين امت از طوفان بلاها و انحراف ها، ايمان و يقين به موقعيت اين كشتى نجات است.
5ـ آن چه مايه نجات است تنها محبّت و دوستى آنها نيست كه بعضى از دانشمندان اسلامى آن را مطرح كرده اند و مى گويند: همه مسلمين اهل بيت(عليه السلام) را دوست مى دارند و بزرگ مى شمرند، بنابراين همه اهل نجات اند. بلكه سخن از پيروى آنها (در مقابل تخلّف) است، و در روايت آمده كه، فرزند نوح به پدر محبت داشت ولى از او پيروى نمى كرد; و هرگز محبّت او مايه نجاتش نشد. (دقت كنيد).
6ـ همان گونه كه در بحث گذشته آمد از حديث ثقلين چنين استفاده مى شود كه تمسك به دامن اهل بيت(عليه السلام) تا پايان جهان ادامه دارد و قرآن و اهل بيت(عليه السلام)هميشه همراه يكديگراند تا در آستانه بهشت (كنار حوض كوثر) بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) وارد شوند، هم چنين از حديث سفينه نيز استفاده مى شود كه اين خط تا پايان جهان ادامه دارد; چرا كه دنيا هميشه مركز طوفان ها است; يعنى در هر عصر و زمان شياطين و مناديان ظلالت و يا گمشدگان وادى حيرت وجود دارند; اين طوفان ها آرام نمى گيرد تا قيامت برپا گردد و خداوند در ميان بندگانش داورى كند و به گفته قرآن، اختلاف ها را بر چيند.(7) بنابراين هميشه وجود اين كشتى نجات ضرورى است و تخلّف از آن مايه هلاكت است.
7ـ تمسّك بى قيد و شرط به اهل بيت(عليهم السلام) (در برابر تخلف از آنان) مى تواند شاهد خوبى بر وجود امام معصومى در هر زمان در ميان اهل بيت(عليهم السلام) باشد كه پيروى از او مايه نجات و تخلّف از او مايه هلاكت است.
8ـ اين حديث تفسيرى است بر حديث معروف ( سَتَفْتَرِقُ اُمَّتى عَلى ثَلاث وَ سَبْعينَ فِرقَة، فِرقَة ناجيَة وَالْباقُونَ فِى النارِ). (8)
و نشان مى دهد «فرقه ناجيه»: گروهى كه اهل نجات اند گروهى هستند كه تمسك به مكتب اهل بيت(عليه السلام) كنند و در اصول و فروع اسلام در پرتو نور هدايت آنها قرار گيرند.
از مجموع آن چه گفته شد در ضمن مى توان اين استفاده را نيز از اين حديث معروف كرد كه مسأله اهل بيت(عليهم السلام) در امّت اسلامى بايد يكى از اصلى ترين مسائل باشد، نه يك مسأله كوچك و در حاشيه كه مسلمانان همه چيزشان را از ديگران بگيرند و تنها به محبّت ساده اى درباره اهل بيت(عليهم السلام) قناعت كنند.
پی نوشتها :
1. بنا بر نقل اسد الغابه، عبدالله بن زبير در اوائل هجرت از مادر متولد شد، پدرش زيبر هنگامى كه او هفت يا هشت ساله بود، وى را نزد پيامبر(صلى الله عليه وآله) آورده و با حضرت بيعت كرد و از آن حضرت رواياتى را (در باقيمانده عمر پيامبر(صلى الله عليه وآله))شنيد و نقل نمود (اسد الغابه، جلد 3، صفحه 162).
2. اين حديث را حافظ طبرانى در المعجم الكبير و المعجم الصغير (صفحه 78 طبع دهلى) و ابن قُتِيبه دينورى در عيون الأخبار (جلد 1، صفحه 212 طبع مصر) و حاكم نيشابورى در مستدرك (جلد 3 صفحه 150) و ذهبى در ميزان الاعتدال (جلد 1 صفحه 224) و سيوطى در تاريخ الخلفاء (صفحه 573) و گروه كثير ديگرى نقل كرده اند.
3. كتاب لَماذا اخْتَرْتُ مَذْهَبَ اَهْلِ البَيْتِ؟، صفحه 166.
4. خلاصه عبقات، جلد 2، صفحه 126 ـ 195.
5. سوره قمر، آيات 11و12.
6. سوره هود، آيه 43
7. قرآن در آيات متعددى تصريح مى كند كه روز قيامت روزى است كه اختلافات برچيده مى شود و خداوند در ميان امت ها داوى مى كند.
8. اين روايت را گروه كثيرى از دانشمندان شيعه و اهل سنّت، نقل كرده اند و در بعضى از طرق حديث آمده است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در پاسخ سؤال على(عليه السلام) كه پرسيد: اين فرقه ناجيه كدام است؟ فرمود: «المتمسك بما انت و شيعتك و اصحابك»: «كسى كه به آنچه كه تو بر آن هستى و شيعيان و اصحاب تو هستند تمسك جويد» (احقاق الحق، جلد 7، صفحه 185).