تفسير موضوعي قرآن كريم
برگرفته شده از کتاب پيام قرآن نوشته آيت الله العظمي مکارم شيرازي
فلسفه شفاعت
از آنچه در تفسیر مفهوم شفاعت گفته شد، و نیز اشارات متعددى که در تفسیر آیات آوردیم، فلسفه شفاعت کاملا روشن مى شود.
شفاعت نه تشویق به گناه است و نه چراغ سبز براى معاصى، نه عامل عقب افتادگى و نه چیزى شبیه پارتى بازى در جامعه هاى دنیا امروز، بلکه یک مسأله مهم تربیتى است که از جهات گوناگون آثار مثبت و سازنده دارد، از جمله:
الف: ایجاد امید و مبارزه با روح یأس - بسیار مى شود که غلبه هاى هواى نفس سبب ارتکاب گناهان مهمى مى شود و به دنبال آن روح یأس بر کسانى که مرتکب آن گناهان شده اند غلبه مى کند، و این یأس آنها را به آلودگى بیشتر، و غوطه ور شدن در گناهان سوق مى دهد، زیرا آنها فکر مى کنند آب از سرشان گذشته، بنابراین چه یک قامت چه صد قامت!.
ولى امید به شفاعت اولیاء الله به آنها نوید مى دهد که اگر همین جا متوقف شوند، و خود را اصلاح کنند، ممکن است گذشته آنها از طریق شفاعت نیکان و پاکان جبران گردد، بنابراین امید شفاعت به متوقف شدن گناه و بازگشت به سوى صلاح و تقوى کمک مى کند.
ب- ایجاد رابطه اى معنوى با اولیاء الله - با توجه به آنچه در تفسیر مفهوم شفاعت در بالا گفته شد گرفتن این نتیجه آسان است که شفاعت منوط به وجود نوعى رابطه در میان «شفیع» و «شفاعت شونده» است، رابطه معنوى از نظر ایمان، و بعضى از صفات فاضله، و انجام حسنات.
مسلماً کسى که امید به شفاعت دارد سعى مى کند به نوعى این رابطه را بر قرار سازد، و کارى که موجب رضاى آنهاست انجام دهد، پل هاى پشت سر را خراب نکند، پیوندهاى محبت دوستى را تا به آخر نگسلند.
مجموعه این امور عامل مؤثرى براى تربیت او خواهد بود، و سبب مى شود که تدریجاً از صف آلودگان درآید، یا لااقل در کنار پاره اى از آلودگى ها به اعمال نیک روى آورد، و از سقوط بیشتر در دامان شیطان رهایى یابد.
ج: تحصیل شرائط شفاعت - در آیاتى که تفسیر آن را در بالا خواندیم شرائط مختلفى درباره شفاعت ذکر شده بود که از همه مهم تر اذن و اجازه پروردگار بود، مسلماً کسى که امید و انتظار شفاعت دارد، باید این اذن و اجازه را به نحوى فراهم سازد، یعنى کارى انجام دهد که محبوب و مطلوب خدا است.
در بعضى از آیات گذشته آمده بود که در قیامت شفاعت تنها براى کسانى مفید خواهد بود که خداوند رحمان اجازه براى شفاعت او داده و از گفتار او راضى است (طه 109).
در آیه 28 انبیاء آمده بود تنها کسانى مشمول بخشودگى از طریق شفاعت مى شدند که به مقام ارتضاء (خشنودى خدا) برسند، و طبق آیه 87 مریم داراى عهد الهى هستند، و چنانکه گفتیم همه این مقامات در سایه ایمان به خدا و دادگاه عدل او و اعتراف به حسنات و سیئات (نیکى اعمال نیک و بدى اعمال بد) و گواهى به صحت تمام مقرراتى که از سوى خدا نازل شده است پیدا مى شود.
بعلاوه در بعضى از آیات فوق آمده بود که شفاعت شامل ظالمان نمى شود، به این ترتیب امیدواران شفاعت باید از صف ظالمان (ظلم به هر معنا که تفسیر شود) خارج گردند.
مجموعه این جهات سبب مى شود که امیدواران شفاعت در اعمال گذشته خویش تجدید نظر کنند و نسبت به آینده تصمیم هاى بهترى بگیرند، این خود نیز یک نقطه مثبت و عامل مؤثر تربیت است.
د: توجه به سلسله شافعان - توجه به اشاراتى که درباره شفیعان در آیات قرآن آمده، و همچنین تصریحاتى که در روایات اسلامى شده است، دلیل دیگرى بر جنبه هاى تربیتى مسأله شفاعت است.
در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم: الشُّفَعاءُ خَمْسَةُ القُرْآنُ وَ الرَّحِمُ، وَ الأمانَةُ، وَ نَبِیِّکُمْ، و اَهَلُ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ: «شفیعان در قیامت پنج اند: قرآن، صله رحم، امانت، و پیغمبر شما و اهل بیت پیغمبرتان.(1)
در حدیث دیگرى که در مسند احمد از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) آمده است، مى خوانیم: تَعَلَّمُوا القُرآنَ فَانَّهُ شَافِعٌ یَوْمَ القِیامَةِ: «قرآن را فرا گیرید که شفاعت کننده روز قیامت است».(2)
همین معنا در نهج البلاغة در کلام مولاى متقیان امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) آمده است: فَاِنَّهُ شافِعٌ مُشَفَّعٌ: «قرآن شفاعت کننده اى است که شفاعتش پذیرفته مى شود».(3)
از روایات متعددى نیز استفاده مى شود که بهترین شفاعت کننده «توبه» است علی(علیه السلام)مى فرماید: لاشَفیعَ اَنْجَحُ مِنَ التَّوْبَةِ: «شفاعت کننده اى موفق تر از توبه نیست».(4)
در بعضى از احادیث نیز تصریح به شفاعت انبیاء و اوصیاء و مؤمنین و ملائکه شده است، مانند حدیثى از پیغمبر(صلى الله علیه وآله وسلم) که مى فرماید: (الشَّفاعَةُ لِلأْنبِیاءِ وَ الأوْصِیاءِ وَ المُؤْمِنینَ وَ الملائِکَةِ، وَ فی المُؤْمِنینَ مَنْ یَشْفَعُ مِثْلَ رَبیعَة وَ مُضَر! وَ اقَلُّ المُؤْمِنینَ شَفاعَةً مَنْ یَشْفَعُ ثَلاثینَ اِنْساناً)!: «شفاعت براى انبیاء و اوصیاء و مؤمنین و فرشتگان است، و در میان مؤمنین کسانى هستند که به اندازه قبیله «ربیعه» و «مُضَر» را شفاعت مى کنند! و کمترین شفاعت مؤمن آن است که درباره سى نفر شفاعت کند»!.(5)
در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) آمده است که روز قیامت خداوند «عالم» و «عابد» را مبعوث مى کند، هنگامى که در برابر دادگاه عدل الهى قرار گیرند قیلَ لِلْعابِدِ اَنْطَلِقْ اِلى الجَنَّةِ، وَ قیلَ لِلْعالِمِ قِفْ تَشْفَعُ لِلنَّاسِ بِحُسنِ تَأدیِبکَ لَهُمْ: «به عابد گفته مى شود: حرکت کن به سوى بهشت، و به عالم گفته مى شود: بایست و براى مردم شفاعت کن به خاطر تربیت خوبت نسبت به آنها»!.(6)
ضمناً این تعبیرات مخصوصاً تعبیرى که در روایت اخیر آمده به خوبى نشان مى دهد که شفاعت مولود نوعى پیوند معنوى با نیکان و پاکان و مؤمنان و دانشمندان است.
درباره شهیدان نیز از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) نقل شده که فرمود: وَ یَشْفَعُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ فی سَبْعینَ اَلْفاً مِنْ اَهْلِ بَیْتِهِ وَ جیرانِهِ: «یک نفر از آنها درباره هفتاد هزار نفر از خانواده و همسایگان (و غیر آنها) شفاعت مى کند»!.(7)
حتى از روایاتى استفاده مى شود که «شفیع انسان اطاعت خداوند و عمل به حق است» (شافِعُ الخَلْقِ: العَمَلُ بِالحَقِّ وَ لُزُومُ الصِّدْقِ).(8)
کوتاه سخن اینکه از مجموع این روایات و روایات فراوان دیگرى که در منابع اسلامى وارد شده یک نتیجه روشن گرفته مى شود که شفاعت از مهمترین مسائل تربیتى در اسلام است که ارزش هاى والاى اسلامى را با توجه به نوع شفاعت کنندگان نشان مى دهد، و همه مسلمانان را به سوى این ارزشها و صفات شفاعت کنندگان و ایجاد رابطه با آنها ترغیب و تشویق مى نماید، هرگونه تفسیر نادرست و تحریف باطل را از مسأله شفاعت مى زداید.(9)
پی نوشتها:
(1). میزان الحکمه، جلد 5، صفحه 122.
(2). مسند احمد، جلد 5، صفحه 251 (چاپ بیروت دار صادر).
(3). نهج البلاغه، خطبه 176.
(4). نهج البلاغه کلمات قصار، کلمه 371.
(5). بحارالأنوار، جلد 8، صفحه 58، حدیث 75.
(6). همان مدرک، صفحه 56، حدیث 66.
(7). مجمع البیان، جلد 2، صفحه 538 (ذیل آیه 171 آل عمران).
(8). غرر الحکم.
(9). درالمیزان بعد از آنکه شفاعت را به معناى تأثیر اسباب در مسبّبات، تفسیر مى کند، شافعان را به دو دسته در عالم تکوین و تشریع تقسیم مى نماید و از جمله شافعان تشریعى، توبه و ایمان و عمل صالح و قرآن و انبیاء و فرشتگان و مؤمنان را مى شمارد و در این زمینه به آیاتى که دلالت بر تأثیر این امور یا این اشخاص در آمرزش گناهان دارند استدلال مى نماید (هرچند عنوان شفاعت در آنها نیست) مانند 54 زمر و 28 حدید و 9 مائده و 16 مائده و 64 نساء و 7 مؤمن و 286 بقره.