|
تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
محتوای سوره هَل اَتى
سوره هَل اَتى يكى ديگر از اسناد مهمّ فضيلت على(عليه السلام) و اهل بيت پيامبر(صلى الله عليه وآله)است. دقّت در محتواى اين سوره و تعبيرات آن و همچنين شأن نزولى كه براى آن ذكر شده است پرده از روى مسائل زيادى بر مى دارد.
درست است كه آيات اين سوره، يك بحث كلّى را مطرح مى كند ولى هفده آيه آن كه از آيه (اِنَّ الاَبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأس كانَ مِزاجُها كافُوراً): «به يقين ابرار(و نيكان) از جامى مى نوشند كه با عطر خوش آميخته است»(1)، آغاز مى شود و تا آيه 22 ادامه دارد. درباره گروهى به عنوان اَبْرار (نيكان) سخن مى گويد; ولى شأن نزول ها و روايات متعددى كه در منابع معروف اسلامى وارد شده است، نشان مى دهد كه مصداق اتم و اكمل ابرار در اين آيه، على و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام) بوده اند.
قابل توجه اينكه در اين آيات هفده گانه از انواع نعمت هاى بهشتى، و برترين و بالاترين آنها ـ اعم از معنوى و مادى ـ بحث شده است. باغ هاى بهشتى ، چشمه هاى شراب طهور بهشتى، لباس ها، زينت ها، غذاها، تخت ها و سريرها، خدمت كاران، بالاخره نعمت هاى بزرگ و ملك عظيم سخن مى گويد; تنها نعمتى كه در لابه لاى اين همه نعمت به آن اشاره نشده همان همسران و حوريان بهشتى است، كه بعضى از آگاهان به رموز قرآن، مى گويند اين امر به احترام بانوى اسلام فاطمه زهرا(عليها السلام) بوده است.
در كمتر سوره از سوره هاى قرآن اين همه نعمت هاى بهشتى در حد بالا در كنار هم قرار گرفته; و اين نشان مى دهد كه منظور از ابرار در اينجا افراد عادى نيستند; بلكه نيكان و پاكانى در اوج عظمت و قرب به خدا مى باشند.
اين نكته نيز قابل توجه است كه نشانه هايى از ابرار و نيكان در آيات 7 تا 10 اين سوره ذكر شده است كه هويت مصداق آن را روشن تر مى سازد; و مى فرمايد:
(يُوْفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخافُونَ يَوْماً كانَ شَرُّهُ مُسْتَطيراً ـ وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسكيناً وَ يَتيماً وَ اَسيراً ـ اِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللهِ لانُريدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوُراً ـ اِنّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَريراً):
«آنها (نيكان) به نذر خود وفا مى كنند، و از روزى كه شر و عذابش گسترده است مى ترسند.
و غذاى (خود) را با اينكه به آن علاقه (و نياز) دارند به مستمند و يتيم و اسير اطعام مى كنند. (و مى گويند:) ما شما را بخاطر خدا اطعام مى كنيم، و هيچ پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم. ما از پروردگارمان خائفيم در آن روزى كه عبوس و سخت و است».
اما شأن نزول اين آيه: زمخشرى در تفسير معروف خود كشّاف، از ابن عباس چنين نقل مى كند كه حسن و حسين(عليهما السلام) بيمار شده بودند. پيامبر(صلى الله عليه وآله) با جمعى (از ياران) از آنها عيادت كردند. صحابه رو به على(عليه السلام) كردند و گفتند: «اى ابوالحسن! اگر براى شفاى فرزندت نذرى مى كردى خوب بود». على(عليه السلام) و فاطمه(عليها السلام) و فضّه خادمه آنها نذر كردند كه اگر آنها شفا يابند سه روز روزه بگيرند ـ در بعضى از روايات آمده كه حسن و حسين(عليهما السلام) نيز نذر كردند ـ (2) چيزى نگذشت كه هر دو شفا يافتند، و چون غذائى نداشتند على(عليه السلام) سه صاع (من) جو وام گرفت، و فاطمه(عليها السلام) يك صاع آن را خمير كرد و پنج قرص نان به تعداد آنها براى افطار روز اول درست كرد; در اين هنگام فقير سائلى بر در خانه آمد و گفت: «السَّلامُ عَلَيْكُمْ اَهْلَ بَيْتِ مُحَّمَد!» «مسكينى از مساكين مسلمانانم مرا اطعام كنيد، تا خداوند شما را از غذاهاى بهشتى اطعام كند» آنها مسكين را بر خود مقدّم داشتند، و غذاى خود را به او دادند و آن شب چيزى جز آب نخوردند، فردا نيز روزه گرفتند، و هنگام غروب موقعى كه طعام را همانند روز سابق براى افطار آماده كرده بودند، يتيمى بر در خانه آمد، او را نيز بر خود مقدم شمردند و غذاى خود را به او دادند، و روز سوم اسيرى آمد و همان كار را تكرار كردند، هنگام صبح على(عليه السلام) دست حسن و حسين(عليهما السلام) را گرفت و خدمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) رفت، هنگامى كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) آنها را ديد در حالى كه از شدت گرسنگى مى لرزيدند، فرمود: «چقدر براى من ناراحت كننده است آنچه را در شما مى بينم» و با آنها برخاست و به سراغ فاطمه(عليها السلام) رفت و فاطمه را در حالى كه در محراب عبادت شديداً گرسنه بود، يافت مشاهده اين قضيه پيامبر(صلى الله عليه وآله) را ناراحت نمود، در اين هنگام جبرئيل نازل شد و گفت: «اى محمد! اين سوره را بگير، خداوند با داشتن چنين اهل بيتى به تو تبريك مى گويد»، و سپس سوره هَلْ اَتى را بر پيامبرخواند.(3) همين معنى را با تفاوت مختصرى، قرطبى در تفسيرش ذيل آيات مورد بحث نقل مى كند، و اشعارى هم از تقاضا كنندگان و بانوى اسلام در اين زمينه نقل مى نمايد. (4)
فخر رازى نيز در تفسيرش به نقل از واحدى در كتاب الوسيط و زمخشرى در كشّاف، عين اين داستان را نقل كرده، ولى در ذيل آن مى افزايد جمله: (اِنَّ الاَبْرار يَشْربُون ...) به صورت صيغه جمع است، و شامل همه نيكان مى شود، و نمى توان آن را تخصيص به يك فرد (على بن ابيطالب(عليه السلام)) داد. البته انكار نمى توان كرد كه على(عليه السلام)در عموم اين آيات داخل است; ولى اختصاص به او ندارد ... .
مگر اينكه گفته شود، كه اين سوره به هنگام انجام اطاعت مخصوص از ناحيه على(عليه السلام)نازل شده، ولى در اصول فقه ثابت شده است كه معيار عموم لفظ است; نه خصوصيت سبب! (5)
ولى گويا فخر رازى اين مطلب را فراموش كرده كه شأن نزول مى گويد اين آيات درباره على(عليه السلام) و فاطمه(عليها السلام) و حسن و حسين(عليهما السلام) نازل شده است، نه خصوص على بن ابيطالب كه مشكل صيغه جمع پيش آيد.
به علاوه منظور از شأن نزول، از ميان بردن عموميت مفهوم آيه نيست، بلكه منظور آن است، نخستين بار كه اين آيات نازل شد پس از انجام آن عبادت و اطاعت و ايثار ويژه از سوى اين خانواده بود، و اين خود فضيلتى بزرگ و موهبتى عظيم است كه بعد از انجام آن عمل، اين آيات نازل گردد. و به تعبير ديگر على(عليه السلام) و خاندانش مصداق عالى اين آيات، بلكه كامل ترين نمونه آن محسوب مى شوند; چرا كه سبب نزول اين آيات، عمل پاك آنها بود، و اگر كسى بخواهد اين فضيلت بزرگ را انكار كند; خويشتن را فريب داده است.
آلوسى نيز در روح المعانى تمام اين داستان را به طور كامل از ابن عباس نقل مى كند و سپس مى افزايد كه اين خبر در ميان مردم مشهور است.
سپس همانگونه كه طريقه او است سعى مى كند آن را كمرنگ يا بى اثر نشان دهد و براى اين منظور بعد از بيان مطالبى درباره اسناد اين حديث مى افزايد: «احتمال نزول اين آيات درباره على(عليه السلام) و فاطمه(عليها السلام) وجود دارد، ولى اثبات و نفى آن هيچ كدام قطعى نيست; چون اخبار در اين زمينه متعارض و مختلف است تازه اگر قائل به عدم نزول اين آيات درباره آن بزرگواران باشيم، چيزى از مقام والاى آنها نمى كاهد; زيرا داخل بودن آنها در عنوان ابرار مطلب واضحى است; بلكه (از ديگران) أَوْلى هستند، انسان چه درباره اين دو بزرگوار مى تواند بگويد؟ جز اينكه على(عليه السلام) مولاى مؤمنان و وصىّ پيامبر(صلى الله عليه وآله) و فاطمه(عليها السلام) پاره تن رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و جزء وجود محمد(صلى الله عليه وآله) و حسنين(عليهما السلام) روح و ريحان، و سروران جوانان بهشت اند، اما مفهوم اين سخن ترك ديگران نيست». (6)
ولى مى گوئيم اگر فضيلتى را با اين شهرت ناديده بگيريم بقيّه فضائل نيز به تدريج به چنين سرنوشتى دچار مى شود، و روزى فرا خواهد رسيد كه افضليت على(عليه السلام) و بانوى اسلام و امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) نيز زير سؤال خواهد رفت. چرا اين روايت مشهور را كه بزرگان و محدثان و مفسران آن را نقل كرده اند و روايت معارض قابل ملاحظه اى ندارد، ناديده بگيريم و راه هاى معرفت و شناخت آن بزرگواران به روى خود ببنديم؟!
سيوطى دانشمند معروف اهل سنت نيز در تفسير الدّرّ المنثور، از ابن مردويه از ابن عباس نقل مى كند كه آيه (وَ يُطعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ ...) درباره على(عليه السلام)و فاطمه زهرا(عليها السلام) نازل گرديده است.
شبلنجنى در نورالابصار داستان شأن نزول را به طور كامل آورده است (7) و همچنين گروه ديگرى از بزرگان و مفسّران و محدثان اين روايت را در آثار خود درج كرده اند.
هل اَتى در اشعار شعراء
نازل شدن اين سوره درباره اهل بيت(عليهم السلام) به قدرى آشكار است كه بسيارى از شعراى معروف در اشعار خود اشاره به اين واقعه كرده اند; از جمله اين شعرا اين اشعار از امام شافعيه، محمد بن ادريس شافعى در كتب متعددى نقل شده است:
اِلى مَ، اِلى مَ، وَ حَتّى مَتى أععاتَبُ فى حُبِّ هَذا الْفَتى؟
وَ هَلْ زُوِّجَتْ فاطِمُ غَيْرَهُ؟ وَ فى غَيْرِهِ هَلْ اَتى، هَلْ اَتى؟
«تا كى، تا كى، و تا چه زمان؟ ـ من در مورد محبت اين جوانمرد سرزنش مى شوم؟!
آيا فاطمه زهرا(عليها السلام) به غير او ازدواج كرد؟ ـ و آيا درباره غير او هل اَتى آمده است؟!».(8)
ابن بطريق از علماى قرن ششم هجرى در كتاب «عمده عيون صحاح الاخبار»، از تفسير ابواسحاق ثعلبى نقل مى كند كه گفته است:
اَنَا مَولى لِفَتى اُنْزِلَ فيهِ هَلْ اَتى
«من غلام جوانمردى هستم كه سوره هل اَتى درباره او نازل شد». (9)
و نيز محمد بن طلحه شافعى (از علماى قرن هفتم) در كتاب مطالب السؤال درباره اهل بيت پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى گويد:
هُمُ الْعُرْوَةُ الْوُثْقى لِمُعْتَصِم بِها مَناقِبُهُمْ جائَتْ بِوَحْى وَ اِنْزال
مَناقِبُ فى الشُورى وَ سُورَةُ هَلْ اَتى وَ فى سُورَةِ الاَحزابِ يَعْرِفُهَا التالى
«آنها دستگيره هاى محكم ايمان اند براى هر كس كه به دامن آنها چنگ زند ـ فضائل آنها در وحى قرآنى آمده است.
مناقب و فضائلى در سوره شورى و سوره هل اَتى آمده ـ و در سوره احزاب نيز مناقب آنها موجود است كه هر تلاوت كننده اى آن را مى داند». (10)
منظور از فضائل آن خانواده در سوره شورى، همان آيه ( قَلْ لا اَسئَلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراً اِلاَّالْمَوَدَّةَ فى الْقُرْبى)است.(11)
منظور از سوره احزاب، آيه ( اِنَما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ)(12)مى باشد، و داستان سوره هَلْ اَتى نيز معلوم است.
اشعار فراوان ديگرى نيز در اين باره از طلائع ابن رزيك (ابوالغارات) نقل شده است. (13)
پی نوشتها :
1. سوره هل أَتى، آيه 5.
2. نذر امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) در روايت جعفى طبق نقل تفسير قرطبى آمده است (تفسير قرطبى، جلد 10، صفحه 6922).
3. تفسير كشاف، جلد 4، صفحه 670، ذيل آيات اين سوره.
4. تفسير قرطبى، جلد 10، صفحه 6922.
5. تفسير فخر رازى، جلد 3، صفحه 244.
6. روح المعانى، جلد 29، صفحه 158.
7. نورالابصار، صفحه 62.
8. احقاق الحق، جلد 3، صفحه 158 و على من الكتاب و السنه، جلد 1، صفحه 447.
9. عمدة عيون صحاح الاخبار، صفحه 349 (طبع جامعة المدرسين).
10. مطالب السؤال، صفحه 8 (مطابق نقل الغدير، جلد 3، صفحه 109).
11. سوره شورى، آيه 23.
12. سوره احزاب، آيه 33.
13. به كتاب على فى الكتاب و السّنه، جلد 1، صفحه 447 مراجعه شود.
|